Water problems: science and technology

Orta Kür çökəkliyi çayları hövzələri üçün səthi yuyulma intensivliyinin hesablan-
ması 37 hidroloji müşahidə məntəqəsinin məlumatlarına əsasən aparılmışdır (cədvəl
1).
Cədvəl 1. Orta Kür çökəkliyi çaylarının səthi yuyulma intensivliyinin
1/2016
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Rəcəbov R.F. Orta Kür çökəkliyi çaylarının 
səthi yuyulma intensivliyinin hesablanması
107
№
Çay-məntəqə
R
or
, kq/s
F, km
2
H
e
1 Ağstafaçay-Əyrikörpü
3,09
1610
0,03
2 Ağstafaçay-Dilican
0,37
222
0,03
3 Ağstafaçay-Barxudarlı
1,5
1763
0,01
4 Ağstafaçay-İcevan
2,88
1270
0,04
5 Həsənsu-Saxkavan
0,11
169
0,01
6 Tovuzçay-Berd
0,13
102
0,02
7 Axıncaçay-Ayqedzor
0,58
403
0,02
8 Axıncaçay-Ağdam
0,13
493
0,004
9 Əsrikçay-Əsrikcırdaxan
0,12
114
0,02
10 Ballıca-Yeni İvanovka
0,08
41,1
0,03
11 Zəyəmçay-Yanıxlı
7,62
740
0,16
12 Şəmkirçay- Yuxarı Çaykənd
3,08
922
0,05
13 Qoşqarçay-Daşkəsən
0,75
105
0,11
14 Qoşqarçay-Sarıtəpə
1,47
286
0,08
15 Gəncəçay-Alaxançallı
0,17
94,4
0,03
16 Gəncəçay-Suqovuşan
0,39
112
0,05
17 Gəncəçay-Zurnabad
0,64
314
0,03
18 Gəncəçay-Göygöl
0,42
439
0,02
19 Zivlançay-Suqovuşan
0,03
46,6
0,01
20 Zivlançay-Zivlan
0,02
36,6
0,01
23 Dəstəfürçay-Qaraqullar
0,04
27,9
0,02
24 Dəstəfürçay-Dəstəfür
0,09
68,4
0,02
25 Katexçay-Qəbizdərə
3,65
236
0,24
26 Talaçay-Zaqatala
12,1
136
1,40
27 Balakənçay-Balakən
3,57
146
0,39
28 Kürmükçay-Sarıbaş
3,02
67,5
0,71
29 Kürmükçay-İlisu
10,5
166
1,00
30 Kunaxaysu-Sarıbaş
0,89
21
0,67
31 Hamamçay-İlisu
0,2
62
0,05
32 Ağçay-Ağçay
0,48
42
0,18
33 Əyriçay-Baş Daşağıl
5,3
92
0,91
34 Əyriçay Mənsəb
38,9
1810
0,34
35 Damarcıq Mənsəb
2,93
35
1,32
36 Çuxadurmaz-Mənsəb
0,75
35
0,34
37 Qaynar Mənsəb
0,66
18
0,58

---

Hesablanmış səthi yuyulma intensivliyi ArcGİS proqram təminatından istifadə
edilərək xəritələşdirilmişdir (şəkil 1 və 2).
Şəkil 1. Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı çaylarının səthi yuyulma 
intensivliyi xəritəsi. 
Şəkil 2. Qanıx hövzəsi çaylarının səthi yuyulma intensivliyi xəritə sxemi.
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Rəcəbov R.F. Orta Kür çökəkliyi çaylarının 
səthi yuyulma intensivliyinin hesablanması
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
1/2016
108

---

Orta Kür çökəkliyi çaylarında asılı gətirmələr sərfi artdıqca səthi yuyulma in-
tensvliyi də artır (şəkil 3; 4).
Şəkil 3. Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı çayları üçün səthi yuyulma
intensivliyi ilə orta çoxillik gətirmələr sərfi arasında əlaqə qrafiki.
Şəkil 4. Qanıx hövzəsi çayları üçün səthi yuyulma intensivliyi ilə orta çoxillik
gətirmələr sərfi arasında əlaqə qrafiki.
Nəticə
Bir  qayda  olaraq  Qanıx  hövzəsi  çaylarında  səthi  yuyulma  intensivliyinin
kəmiyyəti yüksək, Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı çaylarında isə aşağıdır. Bu
fərq süxurların litoloji tərkibi ilə əlaqəlidir. Belə ki, Böyük Qafqazın cənub ya-
Rəcəbov R.F. Orta Kür çökəkliyi çaylarının 
səthi yuyulma intensivliyinin hesablanması
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
1/2016
109

---

1/2016
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
Rəcəbov R.F. Orta Kür çökəkliyi çaylarının 
səthi yuyulma intensivliyinin hesablanması
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
110
macının süxurları asan yuyulan çökmə süxurlardan, Kiçik Qafqazın şimal-şərq ya-
macında isə davamlı vulkanogen süxurlardan təşkil olunmuşdur. Digər tərəfdən bu
fərq düşən yağıntıların miqdarı ilə də əlaqədardır. Belə ki, Böyük Qafqazın cənub
yamacına 900-1400 mm, Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacına isə 600-900 mm
yağıntı  düşür.  Böyük  Qafqazda  dağ  yamaclarının  dikliyi  və  relyefinin  yüksək
parçalanması da bu prosesə öz təsirini göstərir. Bütövlükdə səthi yuyulma inten-
sivliyi özünün ən yüksək kəmiyyətini Talaçay hövzəsində (Zaqatala məntəqəsi) 1.40
mm/il, ən aşağı kəmiyyətini isə 0.004 mm/il Axıncaçay hövzəsində (Ağdam mən-
təqəsi) alır. Bütövlükdə Orta Kür çökəkliyi üçün səthi yuyulma intensivliyi 0.26
mm/il təşkil edir.
Qanıx hövzəsi çaylarında gedən yuyulma prosesi Kiçik Qafqazın şimal-şərq ya-
macı çaylarının sutoplayıcılarında gedən yuyulmadan yüksəkdir. Bu yuyulma in-
tensivliyi həm yamacların meyilliyi, bitki örtüyü və iqlim amillərindən, həm də
süxurların litologiyasının müxtəlif  olması ilə izah olunur. Əgər Böyük Qafqazın
süxurları başlıca olaraq gil şistlərindən, gillərdən, mergellərdən və konqlomeratlar-
dan ibarətdirsə, Kiçik Qazqaz çaylarının sutoplayıcı sahələri denudasiyaya zəif
məruz qalan və səthi axımı asanlıqla qrunta hopdura bilən vulkanik süxurlardan
ibarətdir.
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Rüstəmov S.H. Azərbaycan SSR-in çayları və onların hidroloji xüsusiyyətləri. Bakı-1960,
196 s.
2. Волин А. В. 1946. Твердый сток и скорость эрозии. «Изв. АН СССР», Сер. геогр. и
геофиз., т. IX, № 5.
3. Габриелян Г.К. Интенсивность денудации на Кавказе. «Геоморфология», 1971г.
4. Гвелесиани Л.Г. 1938. Движение наносов в реках Закавказья. «Метеорология и гидро-
логия», № 9-10.
5. Дюрнбаум Н.С. Защита населенных мест на селевых (грязе- каменных) потоков. М.-
Л., изд. МКХ РСФСР, 1949, 176 с.
6. Иогансон В.Е. Северный Кавказ. Северо-западный селеопасный район.- В кн.: Сели в
СССР и меры борьбы с ними. М., «Наука», 1964, с. 22-46.
7. Куликов Г.И. 1955. О водной эрозии горного района в условиях Азербайджана. «ДАН
Азерб. ССР», т. XI, № 5.
8. Лилиенберг Д. А., Майкова В. А. 1970. Тенденция современных вертикальных движе-
ний Малого Кавказа и Армянского нагорья. «ДАН СССР», сер. геол., т. 194, № 1.
9. Мамедов Дж. Г. Интенсивность смыва с поверхности речных водосборов Нахичеван-
ской АССР и прилегающих территорий. Автореферат дисс. канд. геогр. наук. Баку,
1987, 19с.
10. Милановский Е. Е. 1968. Новейшая тектоника Кавказа. М., «Недра».
11. Поляков Б.В. Гидрологический анализ и расчеты. Л.: Гидрометеоиздат, 1946.-480 с.
12. Рустамов С.Г. 1957. Интенсивность смыва с поверхности водосбо¬ров рек Азербай-
джана. «ДАН Азерб.ССР», № 6.

---