156
səviyyəsinin sistem (və ya ―makro‖) səviyyəsində necə saxlanmasının anlaĢılmasına və onun
təsirinin yumĢaldılması üçün tədbirlərin tövsiyə edilməsinə səy göstərilir.
B.
B
EYNƏLXALQ MÖVQE
5.3.
Azərbaycanda özəl sektorun fəaliyyəti üçün mühitin təhlili 1995-ci ildən etibarən
əhəmiyyətli irəliləyiĢin olduğunu göstərir. Lakin təhlil həmçinin komparator ölkələrlə
müqayisədə təkmilləĢmə üçün yerin olduğundan da xəbər verir. AYĠB-in
birinci nəsil
islahatlarla bağlı keçid göstəriciləri göstərir ki, Azərbaycan keçid prosesinə bir çox
komparatorlarından gec baĢlasa da, o, nisbətən daha çox irəliləyiĢ əldə etmiĢdir (xüsusilə də
1997 - 2001-ci illərdə). Bu göstəricilərə kiçik müəssisələrin özəlləĢdirilməsi, qiymətlərin
liberallaĢdırılması, ticarət və valyuta mübadiləsi sistemi daxildir. Lakin 2001-2007-ci illərdə
Azərbaycanda islahatların tempi (xüsusilə də qonĢu ölkələrlə müqayisədə) yavaĢımıĢdır.
Diaqram 5.3: 2008-ci ildə biznes mühitinin tənzimlənməsi: Avropa və Mərkəzi Asiya
5.4.
Ġslahatların ikinci nəsli sahəsində əldə edilmiĢ irəliləyiĢ göstərir ki, rəqabət
qabiliyyətli bazarların formalaĢmasını dəstəkləyən institusional əsaslar hələ tam
formalaĢmamıĢdır. İslahatların ikinci nəslinə iri müəssisələrin özəlləĢdirilməsi, müəssisələrin
restrukturizasiyası və idarəetmə məsələləri, rəqabət siyasəti, bank islahatları və faiz dərəcələrinin
liberallaĢdırılması, qiymətli kağızlar və qeyri-bank maliyyə institutları, infrastruktur sahəsində
islahatlar aiddir. Bu göstəricilər üzrə Azərbaycan bütün komparatorlarından geri qalır (diaqram
5.2) və 2001-ci ildən etibarən bu sahələrdə az irəliləyiĢ əldə etmiĢdir. Ġslahatların birinci nəsli
qiymət mexanizmlərinin müvafiq qaydada fəaliyyətə baĢlaması üçün vacib olduğu halda, ikinci
nəsil islahatlar bazar institutlarının inkiĢafı üçün vacibdir. Yuxarıdakı reytinq göstərir ki,
Azərbaycan iqtisadiyyatı kapitalın bölüĢdürülməsində əhəmiyyətli səmərəsizliklər və qeyri-
:
Mənbə: Doing Business 2009.
Mənbə: Doing Business 2009.
0
50
100
150
200
Biznes fəaliyyəti ilə
məşqul olmağın
asanlığı
Biznesin
başlanması
Lisenziyalaşdırma
İşə qəbul
Əmlakın qeydiyyata
alınması
Kreditin alınması
İnvestorların
müdafiəsi
Vergilərin
ödənilməsi
Beynəlxalq ticarət
Müqavilələrin hüquqi
tətbiqi
Biznesin
bağlanması
Gürcüstan
Armenia
Qazaxıstan
AZƏRBAYCAN
0
50
100
150
200
Biznes fəaliyyəti ilə
məşqul olmağın
asanlığı
Biznesin başlanması
Lisenziyalaşdırma
İşə qəbul
Əmlakın qeydiyyata
alınması
Kreditin alınması
İnvestorların
müdafiəsi
Vergilərin ödənilməsi
Beynəlxalq ticarət
Müqavilələrin hüquqi
tətbiqi
Biznesin bağlanması
AB8
Türkiy
ə
M DB11
Rusiya
157
mütənasibliklərlə üzləĢir. Məsələn, kommunal xidmətlər və iri infrastruktur xidmətləri hələ də
dövlətin əlindədir. Bu günədək iri kommunal müəssisələrin özəlləĢdirilməsi baĢ verməmiĢdir.
5.5.
Azərbaycan bu yaxınlarda özəl sektorun fəaliyyətinin bəzi aspektlərinin
asanlaĢdırılması sahəsində əhəmiyyətli irəliləyiĢ əldə etmiĢdir. Azərbaycan BMK-nın qlobal
―
Doing Business 2009” hesabatındakı reytinqdə 33-cü yeri tutmuĢdur (araĢdırma 2008-ci ildə
dərc olunmuĢdur). Bu, bir il əvvəlki 97-ci illə müqayisədə böyük nailiyyətdir. Bu sahədə ölkə
dünyanın bir nömrəli islahatçısı adını qazanmıĢdır. Bu islahatların arasında ən vacibi
müəssisələrin qeydiyyatı üçün bir pəncərə sisteminin tətbiqidir. Bir pəncərə sistemi sahibkarlıq
subyektinin qeydiyyatı üçün tələb olunan günlərin sayını dramatik Ģəkildə - 2005-ci ildəki 114
gündən 2008-ci ildə 16 günədək azaltmıĢdır.
5.6.
Amma biznesin islahatların yaratdığı yeni imkanlardan tam bəhrələnməsi üçün bəzi
vacib istiqamətlərdə çox məhdud irəliləyiĢ əldə olunmuĢdur. 5.3-cü diaqramdan göründüyü
kimi, Azərbaycanın reytinqi
üç vacib sahədə aĢağıdır: lisenziyalaĢdırma məsələləri, vergilərin
ödənilməsi və beynəlxalq ticarət. Beynəlxalq ticarət və vergitutma Azərbaycan üçün xüsusilə
aktualdır, çünki ölkənin diversifikasiya strategiyası qlobal bazarlara uğurlu inteqrasiya və tranzit
ticarətinin inkiĢafına əsaslanır. Gürcüstan və Türkiyədə hazırda davam edən islahatlar
Azərbaycan üçün xüsusi maraq daĢıyır. Həmin ölkələrdəki islahatlar ticarət məsələlərini, habelə
vergilərin ödənilməsinin asanlaĢdırılması və investorların müdafiəsi məqsədini güdür.
5.7.
Azərbaycanda özəl sektor çox zaman dövlətin iqtisadiyyata kifayət qədər geniĢ cəlb
olunması ilə razılaĢmalı olur... Birinci və ikinci fəsillərdə qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanda
özəl sektorun üç təyinedici xarakteristikası var: (1) o,
çox iri mərkəzi hökumətin mövcudluğu
Ģəraitində fəaliyyət göstərir və məhdud,
qeyri-ticari resurslar uğrunda onunla
rəqabət aparır; (2) o, çox zaman daha
əlveriĢli Ģəraitdə fəaliyyət göstərən kiçik,
orta və iri müəssisələrdən ibarət olan
iri
dövlət müəssisələri sektoru ilə yanaĢı
fəaliyyət göstərir; və (3) aĢağıda qeyd
edildiyi kimi, özəl sektorun müəyyən
hissəsi ya strukturuna görə, ya da
zərurətdən hökumətlə yaxın əlaqələrə
malikdir. Dövlət sektorunun sahibkarlıq
fəaliyyətində
geniĢ
rolu
bugünkü
korrupsiyaya
da
təsirsiz
ötüĢmür
(Diaqram 5.4).
96
Hökumət və əlveriĢli
mövqedə
olan
Ģirkətlər
arasında
münasibətlər daxili bazarlarda rəqabətin
azlığına da yol açır. Çox zaman bunun
nəticəsində daha yüksək qiymətlər, daha
aĢağı keyfiyyətli məhsul istehsalı və
məhsul çeĢidlərinin azlığı baĢ verir. Ġxrac, xüsusilə də idxal olunmuĢ materiallardan istifadəni
96
Diaqram ―dövlət səlahiyyətlərindən fərdi fayda üçün istifadə edilməsi, o cümlədən korrupsiyanın kiçik və iri
formaları, habelə elita və özəl maraqlar üçün dövlətin ―zəbt olunması‖ dərəcəsini‖ ölçən göstəricilərə əsaslanıb.
Bax: Kaufmann and others 2008.
Diaqram 5.4: Korrupsiyaya nəzarət