100
H Ü M A Y İ - Ə R Ş
halda təvazökar idi. Vüqarlı idi, vüqarı irfanından yüksələn bir mənəvi
keyfiyyət idi. Səxavətli idi. Fəqət səxavətini qarşıdakı istəmədən göstərmək
adəti idi. Kərim idi. Bir şey istənildiyi zaman kərəmi hər kəsə şamildi. Hər
kəsə haqq tanımaq və haqqı qorumaq surətilə yardım göstərməyə can
atması Xatəmi nəcabətini göstərməkdə idi.
Dünya mənsəbləri içərisində yüksək mövqeyə sahib olması mənəvi
dəyərinə heç bir təsir göstərməmişdi. Himmətinin ülviyyəti dünyalara
sığmayacaq qədər böyük idi.
Xülasə, “Əl-kərimu, ibnül-kərim, ibnül-kərim, ibnül-kərim” hikmətamiz
hədisinə ikinci bir misal təşkil edən Paşa fələyin zülmünə tuş gəlməkdən
qurtula bilməmişsə də, fəziləti nur saçacaq qədər alicənablıq nişanəsi qoyub
getdiyindən əbədi yox olması şərəfini gizlətməyə kafi gəlməmişdir.
Çanaqqalada Paşa həzrətlərinin yetişdirmiş olduğu bir yaşlını gördüm.
Bu zavallı özünün Şirvanlı olduğunu bilir, fəqət harasından olduğunu
bilmirdi. Bu zavallı yetim, Paşa həzrətləri tərəfindən alınaraq tərbiyə edilməkdə
ikən Hələb məmuriyətində yanından ayrılmışdır. Ondan sonra orda-burda
səfil-sərgərdan qalmış, pərişan olmuş, dərdini kədərli-kədərli anlatmışdı.
Yalı kənarında Maarif qəhvəsində Giridlilərin yanında xidmət
edirdim. Bunların verdikləri bir dilim çörəklə Cahan hərbinin sıxıntılarını
rahatlatmağa çalışırdım. Paşa həzrətlərinin belə kimsəsizlərə valideyn
himayəsi göstərdiyini o zatdan öyrənmişdim. Bu piri-faninin indiyə qədər
vəfat etmiş olması ehtimal olunur. Sağ isə Allah cansağlığı versin, öldü isə
Cənabı-Haqq rəhmət etsin.
“Həvadisi-ənasir” adlı kitabda (Mətbəəyi-amirə çapıdır) Rüşdü paşa
haqqındakı mütaliədən: (Səhifə 3-də, sətir 11-dədir)
“Zivər-əfzayi-məsnədi-sədarəti-üzma və rövnəqbəxşayi-mərkəzi-vəka-
ləti-küb ra, əllameyi-təhriri-yeganə, danişamuzi-ürəfayi-zəmanə, vəziri-
Asəf-təd bir, Əflatun-sirət, muşiri-müşkilgüşayi-mihami-səltənət, dövlətlü,
fəxamətlü, Şir
vanizadə Mehmed Rüşdü paşa həzrətlərinin nəzdi-aliyi-
vəkalət pənahilərinə ərz və təqdiminə cəsarət qılınmışdır.”
(“Sərvəti-Fünun”da Rüşdü paşa haqqındakı bəyanatdan: Cild 59,
nömrə 63-1537, tarix 28/1/923, səhifə 166)
“Şirvanizadə Rüşdü paşa Xalidiyyə şeyxlərindən İsmayıl Şirvaninin
oğlu olub fitri zəkası səmərəsilə gənc yaşında məmləkətində ali təhsildən
sonra atası ilə bərabər Amasiyaya hicrət və oradan İstanbula səfər edərək
Bəyazid camesində elm tədris etməyə başlamışdır. Dilinin fəsahəti, şirin
təhkiyəsi ilə alimlər arasında şöhrət tapmışdı...
Bu zat elmi iqtidarına mütənasib dərəcədə əsər buraxmayıb yalnız
İmam Mavərdinin islam siyasi hüququna dair “Əhkamül-vəzarət” adlı
əsərini dilimizə tərcümə etmiştir. Bəzi məcmuələrdə görülən qəzəllərindən
şeir istedadı olduğu da anlaşılmaqdadır. Nümunə olaraq bir qəzəli burada
qeyd olundu:
Dil nəşvə-yabı-eşq idi meyxanə yoğikən,
Məsti-şərabı-feyz idi peymanə yoğikən.
Hali-dili hekayə edərdi sərvin qeyb,
Əfvahı-insü canda əfsanə yoğikən.
102
H Ü M A Y İ - Ə R Ş
Məmur idi künuzu-məhəbbətlə sinəmiz,
Ziri-fələkdə gəncilə viranə yoğikən.
Pərvaz edərdi tairi-can evci-qürbdə,
Bu mürgi-zar kövndə bir lanə yoğikən.
Firdövsi-arizindəki xali-siyahə bən,
Oldum fütadə adəm içün danə yoğikən.
Ləli-ləbindən olmuşidim busə-çini-şövq,
Xəlvətgəhi-vüsalda biganə yoğikən.
Rüşdü, cənab Zivərə
42
olmaq nəzirəgu,
Həddinmi, səndə tabı-sitadanə yoğikən.
Yandımdı şəmi-eşqinə pərvanə yoğikən,
Könlüm o zülfə bənd idi divanə yoğikən.
Getmişdi səmti-kuyi-xarabata aşiqan,
Məmureyi-cahanda kəşanə yoğikən.
Keyfi-şərabı-eşqin ilə nərə-saz idim,
Aləmdə siti-şöhrəti-meyxanə yoğikən.
Dil nuş edərdi ratlı-giranı-məhəbbəti,
İşrət dəmində külfəti-peymanə yoğikən.
Müjganlarım tarar idi gisuların sənin,
Ey nuru-didə, zülfün için şanə yoğikən.
Ol büti-nigarı-Çin təsəvvür idi əcəb,
İqlimi-Rum içində sənəmxanə yoğikən.
Bəzmi-ələst sərxoşusan varsa Zivər,
Kim səndə nəşə var idi, məstanə yoğikən.
(Fazili-möhtərəm Əhməd Əmri əfəndinin qeydlərindən iqtibas)
42
Zivər Əhməd Sadiq paşa. Məşhur vəzir şairlərdən bilikli bir zat olmuşdur. 1277-ci
il [m.1860/61] tarixində Harami-Nəbəvinin şeyxi ikən vəfat etdi. Cənnətül-Baqidə
Nəqşibəndi böyüklərindən Xoca Məhəmməd Parsa yaxınlığında dəfn edilmişdir.
Divanının bir nüsxəsi “Asari-Zivər paşa” adlı çap əsərində yazılmış beytlə bərabər
dərc olunduğu kimi əlavələr olan bir qismi də “Zeyli-asarı-Zivər paşa” ünvanı ilə çap
edilmişdir. Üç dillə bərabər fransızcaya da aşina idi. “Ədəm” rədifli nətindən:
Nəti-pakin edəlim məfxəri-mövcudatın,
Kim vücudun edəməz məqbərə namayı-ədəm.
Həyy ikən qəbirdə ol şahi-ləumrək ki Xuda,
Nazik əndamını eylər mi kəfənsayi-ədəm.
Zivər etsün ana hər bar səlat ilə səlam,
Ki vücududur anın baisi-imhayı-ədəm.
Astronomiya elminə dair quyruqlu ulduzlardan bəhs edən çap olunmamış bir risaləsi
vardır. Yuxarıdakı tərcümə Osman Səlahəddin əfəndidən alınmışdır. Osmanlı
müəllifləri, ikinci qism, səh. 220.