Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu nizami Tağısoy qaraçay əDƏBİyyati

Qaraçay  ədəbiyyatı
239
kitabda biz sağıcı Taycan, müəllimə Lyubov Petrovna, veterinar, 
həkim Taysoltan, həkim Esen və onun arvadı Novruz, Taybiy və 
başqaları ilə rastlaşırıq.
O.Xübiyevin nəinki «Əmanət», həm də digər romanları və 
povestləri  çoxşaxəli  süjet  xətləri  ilə    xarakterizə    olunmaqla, 
müxtəlif  qəhrəman  talelərini  təsvir  etmək  baxımından  səciyyə-
vidir. Elə buna görə də bu müəllifin janr axtarışları Qaraçay ədə-
biyyatının sosial-fəlsəfi və mənəvi-əxlaqi axtarışlarından kənarda 
nəzərdən  keçirilməməlidir.    Lakin  eyni  zamanda  bu  axtarışlara 
Şimali-Qafqaz və rus ədəbiyyatının da müəyyən dərəcədə təsir 
etdiyini  qeyd  etməmək  düzgün  olmazdı.  O.Xubiyev  dövrünün 
tarixçisi və araşdırıcısı kimi əksər nəsr əsərlərində epik zamanı 
onun konkret formalarında  bədii şəkildə təcəssüm  etdirməyə ça-
lışmışdır.  Bu xüsusi olaraq onun epik vüsətli «Yuxusuz gecələr», 
«Qisas», «Asi», «Adamlar» kimi roman və povestlərində özünü 
daha yaxşı əks etdirməkdədir. Bu əsərlərdə hər bir şəxsin taleyi 
zamanın və tarixin hərəkəti ilə uyğunluq təşkil edərək romanın 
epik prinsip əsasında realizə olunmasına  yardımçı olmuşdur.  
Beləliklə, 40-60-cı illər Qaraçay ədəbiyyatının inkişaf xüsu-
siyyətlərini nəzərdən keçirərkən biz aşağıdakı mənzərənin şahidi  
oluruq:  40-cı illərdə Qaraçay xalqının və onun ziyalı təbəqəsinin 
başına  gətirilən  müsibətlər  onun  bədii  nümunələrinin  məzmun, 
ideya  və  mahiyyətində  əksini  tapıb,  söz,  sənət  adamları  Sovet 
dövrünün özünəməxsusluğunu, xalqlar dostluğunu, Lenin, kom-
munust ideyalarını tərənnüm etməyə, partiyaya, rəhbərlərə min-
nətdarlığı diqqət mərkəzinə çəksə də, bəzən dövrün xeyli prob-
lemlərinə adekvat  münasibəti də ifadə edə bilirdilər.
40-60-ci illər Qaraçay ədəbiyyatında ən inkişaf etmiş janr po-
eziya idi. Lakin buna baxmayaraq, 30-cu illərə nisbətən 40-60-cı 
illərdə Qaraçay nəsri də kifayətqədər intensiv inkişaf yolunday-
dı. Bu baxımdan N.Bayramukova, O.Xubiyev,  S.Laypanov, D.
Kubanov və başqalarının yaradıcılığı mövzu, ideya, məzmun və 
problematika baxımından daha çox diqqət  mərkəzinə düşürdü. 

---

Nizami Tağısoy
240
Qaraçay bədii söz ustaları doğma ədəbiyyatın müxtəlif janrlarının 
inkişafına əsərləri ilə töhfələr verməkdə davam edirdilər.
ƏДЯБИЙЙАТ
1.  Акачиева  С.  Карачаевский  роман.  Становление  и 
развитие жанра. Черкесск, Карач. - Черкес. отд.Ставр.книж.
изд-ва,  1980.
2. 
Багъатырланы Х. Эсге тюшюрлюле. Черкесск., Карач. 
- Черкес китаб изд-во, 1963.
3.  Байрамукова Х.Б. Годы и горы. Роман. Кн.:1. Черкесск, 
1964.
4. Байрамукова Х. Дым очага. Черкесск, Карач.-Черкес. 
отд.Ставр. книж. изд-ва, 1968. 
5. Байрамукова Х.Б.Чолпан. Роман. Черкесск, 1970.
6.  Банкетов  А.М.  Лирика  в  эпосе  //Обогащение  метода 
социалистического  реализма  и  проблема  многообразия  со-
ветского  искусства.  М.,  Мысль,  1967
7.  Батчаев М. Раздумья. Стихи Черкесск, Карач.- Черкес.
отд. Ставр.книж.изд-ва, 1968.
7
a
. Бекизова Л.А., Караева А.И., Тугов В.Б. Жизнь, герой, 
литература. Черкесск, 1978.      
8.  Боташев  М.А.  Карачаево-Черкессия  в  годы  Великой 
Отечественной войны// Материалы областной научно-теоре-
тической  конференции.  1977г.  Черкесск,  Карач.-Черкес.отд.
Ставр.книж.изд.-ва,  1982.
9.  Борлаков  Б.К.  Карачаево-балкарская  довоенная  драма-
тургия  Черкесск,  Карач.-Черкес.  отд.Ставроп.  книж.изд-ва, 
1975. 
10.  Джанибекова  П.А.-  Х.Тема  Великой  Отечественной 
войны  в  литературе,  искусстве  и  научных  исследованиях// 
Карачаево-Черкессия в годы Великой Отечественной войны. 
Черкесск,  1982.

---

Qaraçay  ədəbiyyatı
241
11. Эбзеланы Х. Мунир. Черкесск, 1966.
12. Эбзеланы Х. Бычакъны ауузунда. Эки повесть. Чер-
кесск,  1966.
13. Хаджиева Т.М.Тема выселения в поэзии Кайсына Ку-
лиева// Сборник материалов научно-практической конферен-
ции, посвященной 80-летию со дня рождения Кайсына Кули-
ева. Нальчик, Эльфа, 1998.
14. Хубийланы О. Аманат. Роман. I китаб. Черкесск, 1959, 
II китаб, 1961. 
15. Хубиев Н. Перевал. Стихи. Черкесск, Карач.-Черкес 
отд.Ставр. книж. изд-ва, 1965.
16.  Кагиева  Н.М.  Судьба  страны  –  судьба  твоя.  Очерк 
творчества.  Черкесск,  Карач.-Черкес.  отд.  Ставр.  книж.изд-
ва,  1973.    
17.  Карачаево-Черкессия  за  полвека.  1922-1972.  Чер-
кесск,  Карач.-Чер кес.отд.Ставр.  книж.изд-ва,  1972.
18. Караева А.И. Очерк истории карачаевской литерату-
ры. М., “Наука”, 1966.
19.Караева  А.И.  О  военной  прозе  в  современной  кара-
чаевской  литературе.  Черкесск,  Карач.-Черкес.  отд.  Ставр. 
книж.изд-ва,  1971.
20.    Караева  А.И.  Карачаевская  литература  //  История 
многонациональной  советской литературы. Т.5. М., “Наука”, 
1974.
21. Къобанланы Д. Эки заман. Роман 1 китаб, Черкесск, 
1965, II китаб, 1966, III китаб, 1968.
22.Кубанов Д. Встреча. Стихи. Черкесск. Карач.-Черкес. 
отд. Ставр. книж.изд-ва, 1970.
23. Курмангулова Ш.А. Национальная эпическая тради-
ция  и современная ногайская поэма// Современный литера-
турный  процесс.  Герой  и  время.  Сборник  научных  трудов. 
Черкесск,  1988.

---

Nizami Tağısoy
242
24. Лайпанланы С. Бир кун сыртда. «Биринчи атламла» 
məcmuəsi.  Черкесск,  1958.
25.  Лайпанланы  С.  Къарачайны  уланы  –  Белоруссияны 
джигити.  Черкесск,  1964.
26. Ортабаева Р.А.- К. Азрет Уртенов. Жизнь и творче-
ство. Черкесск, Карач.-Черкес. отд. Ставр.книж.изд-ва, 1971.
27. Поэзия и условная поэтика. Статьи и рецензии. Став-
рополь, Ставропольское книж.изд-во, 1973.
28. Шаманова З.Б. Проза Османа Хубиева в свете форми-
рования эпических традиций карачаевской литературы. Чер-
кесск, 2002.
29. Шортанов А. Театральное искусство Кабардино-Бал-
карии. Нальчик, Кабард.-Балкар. книж.изд-во, 1961.
30.  Tağısoy  N.  Qaraçay  ədəbiyyatında  poema  janrı.  Bakı 
Qızlar  Universiteti.  Elmi  əsərlər.  Bakı,  2012,  №2. 
31.ТимофеевЛ.И.Основы  теории  литературы.  М., 
«Просве щение», 
1971.
32.  Türkiyə  Dışındakı  Türk  Edebiyatları Antolojisi  (Nesir-
Nazım).  Ankara,  T.С.Kültür  Bakanlığı,  2002.
33. Узденова Ф.Т.  Поэма в литературах народов Север-
ного  Кавказа.  Форми ро вание  парадигмы  жанра.  Нальчик, 
“Полиграфсервис  и  Т”.,  2001.    

---