Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qərbibasar (Körpübasar) mahalı.
- Abaran
- Dərəçiçək mahalı.
- Göyçə * mahalı
96
[95, 444.514,579-584]. Qərbibasar (Körpübasar) mahalı. Bu mahal şimaldan Seyidli-Axsaxlı mahalı, qərbdən Sərdarabad, cənubdan Zəngibasar, şərqdən onu Qırxbulaq mahalından ayıran Zəngi çayı ilə, şimal-şərqdən isə qismən Dərəçiçək mahalı ilə həmsərhəd idi. Gərni çayı ilə suvarılan bütün torpaqlar bu mahala daxil idi. Qərbibasar mahalında 49 kənd qeydə alınmışdır. Bu kəndlərdən 9-u dağıdılmışdı. [95,445,514,583-588]. Abaransu, Qərbi çayı və Araz çaylarının qolu mərkəzi Əstərək olan Qərbibasar mahalını su ilə təmin edirdi. C.Bornoutyana görə, xanlığın mərkəzi İrəvan şəhəri və erməni katolikosluğunun dini mərkəzi Üçkilsə bu mahalda yerləşirdi. [200,37]. Lakin mənbələrin təsvirlərində İrəvan şəhəri heç bir mahala tabe olmayan müstəqil inzibati ərazi kimi təqdim olunur [bax: bölmənin sonu, xəritə 1, 3].
* mahalı. İrəvan xanlığının şimal qurtaracağında yerləşən Abaran mahalına böyük Alagöz dağlarından şimala və şimal-şərqə
doğru uzanan torpaqlar, Alagöz və Pəmbək dağları arasındakı ərazilər daxil idi. Mahal yüksəklikdə yerləşən torpaqları əhatə edərək Abaransu çayının sahilində yerləşirdi. Abaran mahalı şimaldan Pəmbək, şimal-qərbdən Şörəyel, cənubdan Seyidli-Axsaxlı, şərqdan isə Dərəçiçək mahalları ilə həmsərhəd idi. İ.Şopen Abaran mahalına məxsus 61 kənd qeydə almışdır və bu kəndlərdən 22-nin artıq dağıldığını qeyd edir [95, 445, 514-515, 587-591]. Mahalın ərazisinin, demək olar ki, daimi sakinləri az idi. Bura Gürcüstanla sərhəddə yerləşdiyindən zaman-zaman işğalçılara qarşı hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilirdi. Mahalın 39 kəndində Böyük Çobanqara tayfası yaşayırdı. Mərkəzi Baş Abaran idi [200, 37].
mahallardan seçilirdi. Mahal Göyçə gölündən başlayaraq Zəngi çayı və Misgənsu **
şimaldan Pəmbək, qərbdən Abaran, cənubdan Qırxbulaq, şərqdən Göyçə gölünün qərbində yerləşən torpaqlarla həmsərhəd idi. İ.Şopen burada qeydə aldığı 53 kənddən 16-nın dağıdılmış olduğunu yazır [95,445,515-116,591-596]. Mülayim iqlimə malik olan bu mahal İrəvan xanlığı əyanlarınm yayda dincəldiyi yer idi. 37 kəndi əhatə edən Dərəçiçək mahalının mərkəzi Dərəçiçək və Bijni idi. Mahalın suya olan tələbatını Misgənsu və Zəngi çayları ödəyirdi [200,37]. Göyçə * mahalı. İrəvan xanlığının şimal-şərq hissəsində yerləşən ən böyük
* Abaran, Aparan və ya Avaran — hər üç toponim Azərbaycan türkcəsindədir. Abaran forması daha qədimdir və ümumtürk dillərinə məxsusdur. Şimali Qafqazın Kuban əyalətində Abaran adlı çayın olması malumdur [bax: 171, 1]. Abaran qədim türk mənşəi tayfanın adıdır. İrəvan
xanlığında Baş Abaran kəndi və Abaransu adlı çay da vardı. Avaran isə erkan orta əsr hu" mənşəli avarların adı ilə bağlıdır [bax: 110, 96-97].
**
* Göyçə, Göyçə gölü 1918-ci ildə Qərbibasarda — keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində erməni dövləti yaradıldıqdan sonra Göyçə gölünün adı 1930-cu ildə ermənilər tərəfindən dəyişdirilib ―Sevan" adlandırılmışdır.
97
mahalı Göyçə idi. Bu mahal Göycə gölü hövzəsindəki Azərbaycan torpaqlarının əksər hissəsini (qərb torpaqları Dərəçiçək mahalının ərazisinə düşürdü - red.) əhatə edirdi. Mahal şimaldan Şəməddil sultanlığı, Gəncə xanlığı, şimal-qərbdən Dərəçiçək mahalı, qərbdən Qırxbulaq və Gərnibasar mahalları, cənub-qərbdən Vedibasar mahalı, cənubdan Naxçıvan xanlığı, şərqdən isə Qarabağ xanlığı ilə həmsərhəd idi. Ərazisinin böyük olmasına baxmayaraq, müharibə meydanı olduğu üçün əhalisi az idi. İ.Şopen Göyçə mahalına məxsus 126 kənd qeydə almışdır və bu kəndlərdən 67-nin dağıldığını və onların çoxunun adlarının artıq unudulduğunu qeyd edir. Mahalın yalnız 59 kəndində yaşayış qeydə alınmışdı [95, 446, 515-517, 595-600]. Əhalisi əsasən maldarlıqla məşğul olan bu mahalın mərkəzi Kəvər ** idi L200, 37]. Hər bir mahal ayrılıqda bir inzibati vahid idi. Mahalların idarəsi ilə iri torpaq sahiblərindən təyin olunan mahal bəyləri və ya naibləri məşğul olurdu. Qeyd olunduğu kimi, bu vəzifə irsi olsa da, hər dəfə xan tərəfindən yenidən təsdiq edilirdi. İrəvan xanları mahal bəylərini adətən qeyri-müəyyən müddətə təyin edirdi. Lakin onlar əlverişli şəraitdən və xanlıqda mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək zaman keçdikcə idarə etdikləri mahalları öz irsi mülklərinə çevirirdilər [50, 81; 214, 35]. Mahal bəyləri üzərinə əsasən inzibati və polis vəzifələri qoyulurdu. Onlar mahallarda qayda-qanunun qorunmasına və yolların abad vəziyyətdə saxlanmasına nəzarət edirdilər. Mahal bəyləri tabeliklərində olan kəndlərdə mübahisəli məsələləri və münaqişələri həll edir, bu barədə müvafiq qərarlar qəbul edirdilər. bundan əlavə, mahal bəyləri yüngül cəzalarla bağlı məhkəmə hökmü də verə bilərdilər [50.) 82; 2J4, 35-36]. Gürcü knyazı II İraklinin İrəvan xanlığına qarşı apardığı müharibələr nəticəsində xanlığın kəndlərinin çoxu dağılmış vəziyyətdə idi. İ.Şopenin hesablamalarına görə, XIX əsrin birinci rübündə İrəvan xanlığında olan 831 kənddən 310-u talan olunmuş və sakinləri tərəfindən tərk edilmişdi [95,510-517]. İrəvan xanlığının idarə olunmasında məhkəmə sistemi mühüm yer tuturdu. Bu sahədə şəriət məhkəməsi başlıca rol oynayırdı. Bununla yanaşı, xanın Özünün də müstəsna məhkəmə hüquqları vardı. Bəzi məhkəmə funksiyalarını mahal bəyləri və naiblər yerinə yetirirdilər. Bütün mülki və cinayət işlərinə ya xan məhkəməsi, ya da şəriət məhkəməsi baxırdı. Cinayətkarlar "Quran"ın prinsipləri və ya hədisləri əsasında mühakimə olunurdular. Xırda münaqişələrin çoxuna icma münsifləri baxırdı. Kənd ağsaqqallarından ibarət icma məhkəmələri yerli adətlər əsasında hərəkət edir, mübahisə edən tərəfləri barışdırmağa çalışırdılar. İcma məhkəməsinin qərarından
** C.Bornoutyan digər erməni tədqiqatçıları kimi. "Kəvər" toponimini saxtalaşdıraraq ermənicə ―Avan‖ (qəsəbə) sözü ilə eyniləşdirsə də, bu kəndin 1829-cu ildə Bayaziddən köçürülən ərmənilərlə məskunlaşdırıldığını və Nor Bayazid adlandırıldığını gizlədə bilmir [200,37-38].
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|