79
Müdafi ə Sektorunda Dürüstlüyün Təmin Edilməsi və Korrupsiyanın Azaldılması: Ən Yaxşı Təcrübələrin Toplusu
Haşiyə 6.5. Hərbi Büdcələmədə Şəffafl ığa Kömək Edən Bölgə Yanaşması
Nümunəsi
1990-cı illər boyu, Cənubi Şərqi Avropa (CŞA) qarışıqlıq içində idi. CŞA
ölkələri həm müharibə və münaqişələrdən, həm də bazar iqtisadiyyatına
keçid dönəmində yaşadıqları iqtisadı məhrumiyyətlərdən əziyyətlər
çəkirdilər. Münaqişələrin sona çatması ilə başlanan demokratik
dəyişikliklər, silahlı qüvvələrin köklü surətdə yenidən qurulmasına və
ordunun siyasi sistemlərdə rolunun dəyişməsinə gətirdi. Bütün CŞA
ölkələri silahlı qüvvələr üzərində səmərəli demokratik nəzarətin qurulması
istiqamətlərində səylərə başladılar, hökümətin bütün strukturlarında, o
cümlədən, hərbi sahədə şəffafl ığı, cavabdehlik və məsuliyyət təmin etməyə
səfərbər oldular.
Ona görə də, Cənubi Şərqi Avropada Stabillik Paktının ilk təşəbbüslərindən
biri hərbi büdcələmənin şəffaf olmasına təşviq etmək idi; burada şəffafl ıq
həm büdcələrlə və büdcənin istifadəsi ilə bağlı məlumatların əldə
edilməsini, həm də vətəndaş cəmiyyətlərinin də cəlb olunmasını nəzərdə
tutan acıq siyasi strategiyaların qərar-vermə proseslərini də nəzərdə tutur.
Hərbi büdcələmənin silahlı qüvvələr üzərində demokratik nəzarətin və
əhatəli reqional stabilliyin əsas meyarı olduğunu başa düşərək, Stabillik
Paktınin Büdcə Şəffafl ıq Təşəbbüsü (Budget Transparency Initiative) bütün
Cənubi Şərqi Avropa üzrə müdafi ə büdcələri və müdafi ə büdcələmələri
proceslərinin ölkədaxili və beynəlxalq şəffafl ığını və qərar-qəbul etmə
proseslərini, hesabatlılığı xüsusi vurğulayaraq, ən yaxşı praktikaları təşviq
edir (siyasət müəyyən etmə,planlaşdırma, proqramlaşdırma və büdcə
tərtibatı).
İkinci məqsəd,eyni təhdidlərlə üzləşən ölkələrin daxilindəki yaxşı prak-
tikaları seçib ayırmaq və onlardan istifadə edərək müdafi ə sektorunda qa-
baqcıl idarəçiliyi irəliyə aparmaqdır. Müdafi ə büdcələməsi ilə əlaqədar yax-
şı praktikaları ayırd edib yaymaq vasitələrindən biri ümumi metodologiya-
nın qəbul edilməsidir. 2003-cü ildə rəsmən qəbul olunmuş metodologiya,
qiymətləndirmə üçün lazım olan etalon parametrlərdən, sorğu anketindən
və təkmilləşməyə daha çox ehtiyacı olan sahələri (şəffafl ıq, cavabdehlik və
məsuliyyət) müəyyən etmə prosesindən və müxtəlif məsələlərlə əlaqədar
məsləhət mənbələrindən ibarətdir. Etalon parametrı növbəti bölmədə təqdim
olunur.
Yerli və beynəlxalq layihələrdə bu cür yanaşmaların reallaşdırılma-
Eastern Europe – 2001 (Sofi a: Budget Transparency Initiative Secretariat, 2002).
80
Hərbi Büdcə Tərtibatı və Maliyyə Resurslarının İdarəetməsi
sı, ekspert dəyərləndirməsini nəzərdə tutur. Bu yanaşmaya, həmçinin,
büdcə məlumatlarının yayılması, büdcə tərtibatı təcrübəsinin paylaşması
və şəffafl ıq, cavabdehlik və məsuliyyətin gücləndirilməsi daxildir. Prakti-
ki sübutlar göstərir ki, bu cür beynəlxalq yanaşma müdafi ə büdcələməsi və
maliyyə idarəetməsi üçün ən yaxşı təcrübələri tətbiq etmək baxımından çox
məhsuldar, asanlaşdırıcı amildir. Bu yanaşma, həm də dürüstlüyün inkişafı və
müdafi ə sektorunda korrupsiyanın azaldılması baxımından da çox ümidveri-
cidir.
Büdcələmə Prosesinin Cənubi Şərqi Avropa Ölçü Parametri
Hərbi büdcə tərtibinin şəffafl ığının Cənubi Şərqi Avropa ölkələrində
qiymətləndirilməsi metodologiyası, konkret sərəncamları və praktikaları
etalon kimi qəbul edilən ideal sistemlərin fonunda müqayisə etməyi nəzərdə
tutur
37
. Bu cür sistemin mövcud olması mütləq deyil. Aşağıda təsvir olu-
nan büdcələmə prosesinə səmərəliliyin, şəffafl ıq və cavabdehliyin təmin
edilməsində “ən yaxşı” “idarəçilik” kimi baxıla bilər və bir çox hallarda
məlumatların həssaslığı, məxviliyi və məlumatlara çıxışın məhdudluğu ilə
bağlı legitim qayğıları nəzərə almır.
Etalon sistemi, kriteriya qiymətləndirilməsinin beş əsas kateqoriya-
sı üzrə təsvir edilmişdir:(1) büdcələmə prosesinin məqsədyönümlüyü;( 2)
büdcə planlaşdirma prosesinin miqyası və səmərələliyi; (3) büdcənin həyata
keçirilməsi və səmərəli nəzarət;(4) müdafi ə büdcəsinin tərtibində və müdafi ə
büdcəsində şəffafl ıq;( 5) müdafi ə büdcəsi tərtibində dürüstlük.
1. Hərbi Büdcələmə Müdafi ə və Təhlükəsizlik Siyasətinin
Tərkib Hissəsi Kimi
a.Məqsədlər, baxışlar,strategiya
Hərbi büdcə tərtibi bir proses kimi, müdafi ə planlaşdırma mexanizminin
tərkib hissəsi olaraq, orta və uzun müddətə elan olunmuş müdafi ə siyasətinin
yerinə yetirilməsinə təminat verir. Ölkə özünün müdafi ə və təhlükəsizlik
siyasətinin məqsədlərini, bir-biri arasında qarşılıqlı əlaqədə olan kiçik say-
da qanunverici aktları ilə açıq-aydın elan edir. Müdafi ə və təhlükəsizlik
siyasətində məqsədlərə çatmaq üçün, məsələn hər hansı ittifaqa girmək
üçün geniş əhatəli strategiya mövcuddur. Qanunverici aktla işlənib- hazır-
37
Bu metodologiya, o cümlədən parametrlər və sorğu Todor Taqaryevin aşağıdakı yazısında
ətrafl ı təqdim edilmişdir, “A Means of Comparing Military Budgeting Processes in South
East Europe,” Information & Security: An International Journal 11 (2003): 95–135.
81
Müdafi ə Sektorunda Dürüstlüyün Təmin Edilməsi və Korrupsiyanın Azaldılması: Ən Yaxşı Təcrübələrin Toplusu
lanmış bu strategiya, geniş mənada, həyata keçirilə bilən olmalıdır. Hər bir
ölkənin özünün güc strukturlarıni inkişaf etdirmək üçün qarşıdakı on və ya
çox illər üçün baxışları olur. İşlək olan bu baxış, elmi-texniki tədqiqatların
aparılması,texnologiyanın inkişafı və hərbi texnika alınması üçün kifayət
qədər ətrafl ı işlənib hazırlanmışdır. Onun həyata keçirilməsi təqribi hesab-
lanmış xərclərlə, ordunun uzun müddətli güclənməsinə hesablanmışdır. Bu
baxış və uzun müddətli plan ya hökümət, ya da qanunverici orqan tərəfi ndən
bəyənilir.
b. Proqram yanaşması
Ölkə orta müddətli planın hazırlanması və ya bəyan olunmuş hərbi
siyasətin məqsədlərinə nail olmaq üçün oturuşmuş mexanizmə sahibdir.
38
Hərbi proqram və onun tərkib hissələri siyasi məqsədləri yerinə yetirmək üçün
aydın şəkildə tərtib edilir. Bu proqram müxtəlif hərbi tələbatları, o cümlədən,
milli müdafi ə və ittifaq planlaşdırmasından irəli gələn tələbatları özündə
birləşdirir. Müdafi ə proqramı siyasi məqsədlər üçün ən çox prioritet təşkil
edən proqramları və layihələri əhatə edir. Əhatəli miqyasda baxsaq, o bütün
müdafi ə xarakterli tədbirləri və xərcləri, o cümlədən şəxsi heyət,əməliyyatlar
və ordunu saxlamaq, təhcizat, kommunal xərclər,təlim və təhsil, tədqiqat və
texnologiya inkişafı məsələlərini əhatə edir. Hərbi proqram hazırlandığı za-
man vəsait çatışmazlığı da nəzərə alınır. Hərbi proqram, həmçinin, müdafi ə
qabiliyyəti üçün önəmli olan başqa müdafi ə ehtiyatları tələbatlarını, məsələn,
təhcizat və ya əməliyyat planlarını da məhdudlaşdırır.Proqrama yuxarıda
ifadə olunan gözlənilməyən halları əks etdirən alternativ variantlar da daxil-
dir. Müdafi ə proqramı fəaliyyət göstəricilərini( səmərəlilik və məhsuldarlıq)
səmərəli surətdə müəyyən edir. Müdafi ə proqramının birinci ili üçün plan-
laşmanın ətrafl i hesablanması,sonrakı büdcə ilinə onun əsasında daha dəqiq
keçid üçün kifayət edir.
39
c. Müdafi ə və hərbi güc planlaşdırılması riskləri
Həm qısa, həm də orta-müddətli perspektivlər üçün,büdcədə nəzərdə
tutulmuş güc strukturları və müdafi ə sistemləri üçün risklərin olması acıq
aydın başa düşülür.
40
Ölkənin müdafi ə və güc planlaşdırması ilə əlaqədər
38
Məsələn, ABŞ-da Future Years Defense Program (FYDP) terminini işlədirlər. A number of
South East European countries have also accepted the term programme to denote a resource
constraint mid-term plan for development of defence and the armed forces.
39
Və ya ilk iki planlaşdırma ilində əgər ölkə iki illik büdcəyə malikdirsə
40
Planlaşdırma riskləri ilə bağlı bu müəllifl ərə isnad edə bilərsiniz: Hari Bucur-Marcu,
Philipp Fluri, Todor Tagarev, eds., Defence Management: An Introduction (Geneva: DCAF,
2009), 67–71, www.dcaf.ch/publications/kms/details.cfm?ord279=title&q279=management
&lng=en&id=105077&nav1=5.
Dostları ilə paylaş: |