363
Ferhat BERBER
bulunan Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, 27 Aralık 1922’de İcra Vekilleri
Heyeti’ne bir telgraf çekerek, mealen şunları ifade etmişti:
“Yanan mahaller ahalisinin (özellikle Aydın ve Manisa’dan) İzmir’e göçü
başlamıştır. Bu göçün tek sebebi meskensiz kalmak değildir. Aynı zamanda
göç edenler İzmir’de emval-i metrukeden hisse veya yardım almak ümidi ta-
şımaktadırlar. Bu sebeple, göç sonucunda yalnızca bağ ve bahçeler bakımsız-
lıktan harap olmakla kalmayacak, yardım tahsisatı da yetmeyecektir. Bundan
doğacak zirai ve iktisadi zararın önüne geçilmesi için, İzmir’e doğru göçe
müsaade edilmemesi ve yardımların mahallinde yapılması gerekmektedir.”
35
Yer değiştirmeler konusunda Yunan işgali altındaki Manisa iyi bir örnek
teşkil eder.
Zira işgalin bitiminde Manisa’da görülen tahribat afet niteliğin-
deydi.
36
Bundan başka, Cumhuriyet döneminde Manisa’da iskân edilen bazı
göçmenlerin, işgaller sebebiyle ülke içinde birkaç kez yer değiştirdiği görül-
mektedir. Bu konuda Nisan 1928 tarihine ait Manisa ve Ankara arasındaki
yazışma konuya açıklık getirmektedir:
“Leffen takdim kılınan defterde esamisi muharrer muhacirler Balkan
Harbi üzerine beray-ı iskân Haleb’e gönderilip Fransızların işgali üzerine
Eskişehir’e sevk ve orada tescil edilmişlerse de Yunan işgali dolayısıyla An-
kara’ya iltica ettikleri ve istirdadı müteakip Ankara Sıhhat ve Muavenet-i İç-
timaiye Müdüriyetinde muavenet-i hükümetle ve sevk jurnalleriyle li-ecli-l
iskân Manisa Muavenet-i İçtimaiye Müdüriyetine gönderildikleri ifadelerin-
den ve tahkikattan anlaşılmaktadır. İskân hakları zayi olmamak üzere zayi’e
uğradığı anlaşılan sevk jurnalleri suretlerinin buldurulup irsalini rica ederim
efendim.”
37
Bu yazı üzerine İskân Müdüriyet-i Umumiyesi çeşitli tarihlerde, Anka-
ra’dan Manisa’ya sevk edilen 112 aile 523 nüfus Balkan muhacirini içeren bir
liste göndermiştir. Bu listedeki 39 ailede 193 kişi yukarıda belirtilen duruma
maruz kalmıştır.
35 BCA. 30.10.14.4.13
36 Ayrıntıları için bkz. M. Nuri Yörükoğlu, Manisa Yangını, Manisa 2002, s. 161–171;
Bilgi, a.g.t. s. 104–114; Teoman Ergül, Kurtuluş Savaşında Manisa, Kebikeç Yayınları,
Ankara 2007, s. 523–537; McCarthy, Ölüm, s. 110–111, 350–351; Kamil Su, Manisa ve
Yöresinde İşgal Acıları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982; Nusret Köklü,
Manisa İşgalden Kurtuluşa, Akademi Kitabevi, İzmir 1998.
37 BCA. 272.11.23.124.1
364 Türkiye’ye Yapılan Göçler Üzerine Kaynaklarve Bazı Problemler
Cumhuriyet Dönemi 1923-1930
1923 yılında yeni devletin kuruluşuyla birlikte, öncelikli meselelerin ba-
şında yıllar süren savaşların yarattığı tahribatın izlerinin silinmesi gelmektey-
di. Bunun için öncelikle mamur bir memleket ve meskûn bir halk lazımdı. Tü-
lay A. Baran’ın İzmir örneği
38
aslında ülkenin tamamı için ifade edilmelidir.
Yeniden iskân süreci içinse hukuki bir zemin gerekliydi. Oluşturulan yasal
çerçevenin ele alınan konuya ilişkin kısımları aşağıdaki gibi düzenlenmişti.
Türk–Yunan nüfus mübadelesine ilişkin protokol 30 Ocak 1923’te imza-
lanınca, o güne kadar gelişen göç hareketlerini de, bu nüfus mübadelesi çer-
çevesinde düzenleme ihtiyacı doğmuştu.
39
İlk olarak, Balkan Savaşı ve son-
rasında Yunanistan’dan gelen ancak halen iskânlarına yönelik kalıcı çözüm
üretilemeyen pek çok muhacirin durumu da, Lozan’da göz ardı edilmemiş;
mübadele protokolünün 3. maddesine aynen şöyle yansımıştı:
“Karşılıklı olarak Rum ve Türk nüfusu mübadele edilecek toprakları 18
Ekim 1912 tarihinden sonra bırakıp gitmiş olan Rumlar ve Müslümanlar, 1.
maddede öngörülen mübadelenin kapsamına girer sayılacaklardır.
İş bu Sözleşmede kullanılan “göçmenler” (émigrants) terimi, 18 Ekim
1912 tarihinden sonra göç etmesi gereken ya da göç etmiş bulunan bütün
gerçek ve tüzel kişileri kapsamaktadır.”
40
1924 tarihinde yayımlanan 5870/56 numaralı tamime göre ise, mübade-
leye tabi olmayan yerlerden gelenlerin durumları şu şekilde düzenlenmişti:
Madde 7- Yunanistan’ın mübadeleye tabi olmayan yerlerile 328[1912]
senesinden sonra Yugoslavyadan, Romanyadan, Bulgaristandan ve sair me-
maliki ecnebiyeden gelmiş muhacirlerden usulen iskan muamelesi görmüş
olanlar bulundukları yerlerde ipka edileceklerdir. Bu kabil muhacirlerin ma-
halli iskânını tebdil etmek için behemehal Vekaletin emri muvafakati istihsal
olunmalıdır. Aksi takdirde tebdilinden mütevellit masarif ile muhacirlerin za-
rar ve ziyanı müsebbiblerine tazmin ettirilecektir.
Madde 8- Mukaddema iskan edilmiş oldukları halde harp ve işgal mü-
nasebetile iskân mahallerini terke mecbur kalan ve istirdadı müteakip avdet
ederek eski yerlerini talep edenlere namlarına mukayyet olan yerler iade edi-
38 Baran, Bir Kentin…
39 Halil Şimşek, Lozan’ın Getirdiği Statü ve Türkiye’de Azınlıkların Durumu (1923–1974),
Hacettepe Üniversitesi A.İ.İ.T.E. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, s. 270
40 Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı, C. 8, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s.
82–83