Xayitov sh. N., Artikova d. M., Musayeva j. K
-rasm. Tashkilotning yashash davrasi
Yüklə 3,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4.5-rasm. Tashkilotning yashash davrasi.
I – innovastion tadbirkorlik bosqichi, yuqori ijodiy imkoniyatlar; II – innovastion faoliyatni faollashishi, nomoddiy aktivlarni shakllantirish, jamoadagi norasmiy muloqat; III-yangiliklarning yirik seriyalariga chiqish, barqaror tashkiliy tuzilmalar, iqtisodiy samaradorlikka e’tibor berish; IV-tuzilmalarni murakkablashishi, rivojlanishning yangi variantlarini qidirib topish, markazlashishni tugatish, har tomonlama rivojlanish, yangi bozorlarga o’tish, V-qo’ldan berilgan imkoniyatlar va texnologiyalarni eskirishi, innovastion faoliyatni davom ettirish uchun birlashishlar va yutilishlar zaruriyati. 105 Tashkilotlarning ularning raqobati kurashida mavjud bo’lishilari nuqtai nazaridan yashash davralari nazariyasi I. Adizes tomonidan ko’rib chiqilgan. I. Adizes konstepstiyasi 1990 yillarning o’rtalarida Harbiy iqtisodiyotda keng tarqalgan edi. Vaziyatli tahlilga asoslangan I. Adizes konstepstiyasi tashkilotni yaratilishi, tez o’sishi, etukligi, barqarorligi va tanazzuli bosqichlarini batafsil tadqiqot qiladi. Muallif firmani o’sishi kasalligi uning tashqi va ichki muhitdagi vaziyatlarga bog’liq hulqining xususiyatlarini ko’rsatadi, ularning sabablarini tadqiqot qiladi, “tashhis” qo’yadi va “bashorati”ni beradi: “sog’lomlashtirish” yoki “o’limga olib boradigan” imkoniyatlari va yo’llarini ko’rsatadi. I. Adizes birinchi marta firmaning yashash davrasi bosqichlarini “kasallikning og’irligi” bilan, ya’ni davra fazalarini muvofiq o’tishidan chetga chiqishlar bilan bog’laydi. U menejmentning xatolarini va ularni tuzatish bo’yicha to’g’ri xarakatlarni ko’rsatadi, shuning bilan bir vaqtda chorasiz vaziyatlar va menejer harakatlarning foydasizligini ajratadi. Firmaning o’sish nazariyasi firmaning ko’pgina “kasalliklari” ni oldini olishni namoyish qila turib, tadqiqotchilar e’tiborini eskirish sabablariga jamlaydi. Masalan, taraqqiy qilish va eskirish va tanazzulni kelishidan uzoqlashish omillari orasida firmaning innovastion faolligi va ustuvor raqobatli afzalliklarni shakllantirish ajratadi. Tashkilotni tashkil qilish bosqichida ijodiy jarayon erkin o’tadi, u tashqi muhit vaziyatlarini tahlil qilish va ayniqsa raqobat mexanizmlarini o’rganishga asoslanadi. Firmani tashqi muhitga vaziyatli yondashishi o’sish imkoniyatlarini his qilish va kerakli resurslarni olinishini ta’minlashdan iborat bo’ladi, ular orasida yangi bilimlar va texnologiyalar, nou-xaular alohida rol o’ynaydi. Birinchi bosqich uchun tashqi va ichki muhit omillarining yuqori noaniqligi xosdir. Adizes rastional kutishlar gipotezasini tahlilning qurollari ko’rinishida taklif qiladi. Bozorlar, raqiblar va iste’molchilarni tovarga javoblari haqidagi menejer olish mumkin bo’lgan barcha axborotlardan foydalangan holda, talabning o’rtacha kutilgan darajasi, narxlarning dinamikasi, raqiblar bilan kurashish natijasining ehtimolini belgilash mumkin. 106 Rastional kutishlar gipotezasi ob’ektiv va sub’ektiv ehtimollar nisbati muammosini hal qilishga harakat qiladi, ya’ni moslashtirilgan kutishlar va kutilgan foydalikning ertaroq nazariyasiga katta ulush qo’shadi. Tashkilot yashash davrasining ikkinchi bosqichida innovastion biznes kengayadi, ya’ni samarali yaratish va yangiliklarni tadbiq etish firmani iqtisodiy o’sishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Xuddi yangiliklar raqobat afzalliklarini ichki resurslar (malakali xodimlar, yangi texnika va texnologiya, investistiyalar)dan muvofiq foydalanish imkoniyatini yaratadilar. Ushbu bosqichda boshqaruvning adekvat tashkiliy tuzilmalari va usullarini tanlash muhim vazifa bo’ladi. Firmani o’sish bosqichi Adizes taxminlariga asoslanadi, to’liq bo’lmagan axborotlar sharoitida kutilgan foydalikni ko’paytirish gipotezasi tanlovni tahlil qilishning dastlabki joyi bo’lishi mumkin. Xuddi shu erga tashkilotning uzoq muddatli yutuqni ko’paytirish mumkin bo’lgan strategik hulqini modellashtirish imkoniyati qo’yilgan, qisqa muddatli davrda barcha yangiliklar ham foydani kattalishishini namoyish qilmaydilar. Moliyaviy barqarorlik va o’sishning dinamikligini ta’minlovchi jarayonlarning muvofiq nisbati ushbu bosqichda tashkilot sog’lomligining o’lchami bo’ladi. “Kasalliklarni oldini olish” aqliy aktivlarni shakllantirish, mustahkam ilmiy-texnik bazani yaratish, boshqaruvning norasmiy psixologik usullaridan foydalanishga to’g’ri yondashishdan iborat bo’ladi. Yetuklik bosqichi barqaror va unumdor texnologiyalarning poydevoriga, innovastiyalarning samaradorligini oshishiga asoslanadi. Bu erda firma faoliyatning turli tumanligini kengaytirish, sotishlar hajmini ancha ko’paytirish, yangi tuzilmalar va bo’linmalarni paydo bo’lishini mo’ljallaydi. Ko’pincha firma yirik, ierarxik murakkab tashkilotga aylanadi, unda bozor ishtirokchilarining soni nisbatan katta emas va ular faoliyatning ko’lamlari, raqobat afzalliklari va iqtisodiy natijalar bo’yicha solishtirish mumkin. Bitta ishtirokchining hulqi umuman bozorning holatiga va demak, raqiblarning holati va hulqiga albatta ta’sir ko’rsatadi. Agar innovastion biznesni yaratilishi bosqichida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning harakatlari muhitning holatiga hech qanday sezilarli ta’sir 107 ko’rsatmasa, chunki mukammal raqobat sifatida bozorning boshqa ishtirokchilarining xulqi ham boyliklar narxiga g’oyatda kam ta’sir ko’rsatadi, unda bu erda kutishlar nazariyalarining qurollari keng qo’llaniladi. Yetuk yirik firma oldini olish uchun na mukammal oldindan ko’rishga va na rastional tanlovga ega. Barqarorlashish bosqichida raqobat kurashidagi tanazzul va mag’lubiyatdan qochish uchun rivojlanishning yangi variantlarini qidirib topish, markazlashtirish jarayonlarini vakolatlarni boshqacha topshirish bilan muvofiq birlashtirish zarur. Yuqori innovastion faollikka ega eng muvaffaqiyatli firmalar ishlab chiqarishni har tomonlama rivojlantirishlari, shuning asosida bundan keyingi yangilanish strategiyasini qurishlari va yangi bozorlarga bostirib kirishlari kerak. Ammo ko’pgina yirik firmalarni rivojlanishida hamma vaqt ham har tomonlama rivojlanish va innovastion rivojlanishning afzalliklaridan foydalanib bo’lmaydi. Qo’ldan chiqarilgan imkoniyatlar, tovarlar va texnologiyalarni eskirishi firmani og’ir “kasalliklar”ga olib keladi. Avvalgi raqobat afzalliklarini “sug’urib olish”, yangilash va qaytarishga katta mehnat bilan erishiladi. Ko’pgina firmalar, samarali yo’lni topa olmay, qayta tashkil qilishlar, birlashishlar va yutib yuborilishlarga murojaat qilishga majburlar. Qo’llangan harakatlarning samarasizligida firmaning “kasalligi” zo’rayadi va bankrotlik ehtimoli o’sadi. Adizes nazariyasi hozircha bizning sharoitimizda kamroq qo’llaniladi, ammo katta imkoniyatlar va istiqbollarga ega. Tashkilotning yashash davri konstepstiya asosiy dastlabki tamoyillarining alohidagi ahamiyatini namoyish qiladi, ular iqtisodiy ob’ektlar va tizimlarni ularning o’zini o’zi rivojlantirish va takomillashtirish nuqtai nazaridan o’rganishni talab qiladi. Davraviy yondashishlarning tizimli tahlil bilan yaqin aloqasi shuning bilan izohlanadi, buning asosida innovastion faoliyatni boshqarish jarayoniga tizimlilik, butlik va yakunlanganlikni kiritish mumkin bo’ladi. Innovastion faoliyatda korxona, tashkilot, texnika va texnologiya, tovarlar va xizmatlar kabi iqtisodiy ob’ektlar va tizimlar uzluksiz yangilanishga yo’naltirilgan vositalar va usullarning yaxlit yig’indisi sifatidagi ierarxik birga tobe bo’lish va o’zaro hamkorlikda ko’rib chiqiladi. Boshqacha qilib aytganda, har xil ko’lam va 108 darajadagi innovastion jarayonlar iqtisodiy tizimlarni rivojlanishining asosini tashkil qiladilar. Har xil ishlab chiqarish, ilmiy-texnik, tashkiliy, kreativ va sostial tizimlarda o’tuvchi innovastion jarayonlarning xususiyatlarni tadqiqot qilish innovastion menejmentning natijaviyligini oshirishning asosida yotadi. Innovastion jarayonda dinamik tizim sifatida nafaqat yangi g’oyalar, yangi bilimlarni yaratish, ishlab chiqarish va iste’mol qilish tizimchasini, balki g’oyani tajribali namunada ishlab chiqarishli ro’yobga chiqarish uchun yangi uskuna, yangi texnologiya, yangi materiallarni qo’llashni ham ajratish kerak. Yangilik kiritish ilmiy-texnik gavdalantirish bosqichini o’tadi, u muhandislik takliflari, laboratoriya sinovlari, konstruktorlik hujjatlarini yaratilishi, tajriba namunalarini yaratilishi va ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning natijasi bo’ladi. Yangilik kiritishdan haqiqiy samara faqat uning bozor sharoitlaridagi tarqatilishi, diffuziyasi va tijoratlashtirilishi natijasida namoyon bo’ladi. Innovastion menejmentdagi boshqaruv jarayonlarini batafsil tahlil qilinishi va takomillashtirilishi tizimli yondashishda to’liqroq ochib beriladi. Tizimli tahlilning markaziy tushunchasi tizimdan, ya’ni murakkab ichki qurilishga, bir birlari va atrof muhit bilan o’zaro hamkorlik qiluvchi tarkibiy qismlar va elementlarning katta soniga ega ob’ektdan iboratdir. Innovastion menejment uchun tashkilotni ochiq tizim sifatida tushunish asosiy dalil bo’ladi. Tashqi muhit bilan yaqindan o’zaro hamkorlikka ega bo’lgan holda, u tashqi muhit tomonidan ham to’g’ridan to’g’ri va ham vositali ko’p sonli ta’sirlarga duch keladi. Bir vaqtda tashkilot ichki mikromuhitga ega, uning elementlari ham tashqi muhit omillariga o’zaro bog’liqlikda bo’ladilar. Tizimning elementlari mustaqil va shartli bo’linmaydigan birliqdir. Har bir tipik jarayon yagona harakatlar tizim elementlaridan tashkil topadi. Xulosa 1. Tizimli yondashuv – obyektni tizim sifatida tadqiq qilish uslubiyotidir. Tizim ikkita tarkibdan tashkil topgan: a) tashqi atrof muhit – tizimga kirish, chiqish va tashqi muhit aloqasidan tashkil topgan, b) ichki tuzilishi- o`zaro bog`liq 109 komponentlarning yig`indisi bo`lib boshqaruv subyektining obyektga ta`sir qilish jarayonini, tizimga kirish, chiqish va tizimning maqsadiga erishishini ta`minlaydi. Tizimning xususiyatlarini 4 guruhga bo`lishimiz mumkin: Tizimning mohiyati va murakkabligini xarakterlovchi xususiyatlar Tizimning tashqi muhit bilan aloqasini xarakterlovchi xususiyatlar Tizimning maqsad metodologiyasini xarakterlovchi xususiyatlar Turli tizimlarning faoliyat ko`rsatish o`lchamlarini xarakterlovchi tizimlar. 2. Marketingli yondashuvning mohiyati shundan iboratki tizim, quyi tizim menejerining diqqati har qanday masalani yechishda iste`molchilarga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. 3. Funktsional yondashuvning menejmentga nisbatan mohiyati shundan iboratki, ya`ni bu yerda ehtiyoj funksiyalar yig`indisi sifatida ko`riladi va bu funksiyalarni ehtiyojni qondirish maqsadida bajarish shart. Funksiyalar o`rnatilgandan keyin ushbu funksiyalarni bajarish uchun bir nechta al`ternativ obyektlar tuziladi 4. Takror ishlab chiqarish yondashuvi ishlab chiqarish obyektini aniq bozor ehtiyojlarini, bozordagi xuddi shunday eng yaxshi obyektga nisbatan bir birlik foydali samaraga to`g`ri keladigan jami xarajatlarni kamaytirgan holda doimiy ravishda ishlab chiqarish obyektini yangilashga yo`naltirilgan. 5. Me`yoriy yondashuvning mohiyati shundan iboratki, unda menejment tizimining barcha quyi tizimlariga boshqaruv normativlari o`rnatiladi. Bu yerda, normativlar tizimning barcha quyi tizimlariga o`rnatilishi kerak. Ushbu normativlar vaqt va o`lchami bo`yicha foydalanish mumkinligi, kompleksligi, samaradorligi va asoslanganligi kabi talablarga javob berishi kerak. 6. Kompleks yondashuv qo`llanilganda menejmentning texnik, ekologik, iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, psixologik, kerak bo`lganda siyosiy, demografik tomonlari va ularning o`zaro bog`liqligi hisobga olinishi kerak. 7. Menejmentga nisbatan integratsion yondashuv quyidagilarni tadqiq qilishga va ularning o`zaro aloqasini kuchaytirishga yo`naltirilgan: a) innovatsion menejment tizimining quyi tizimlari va komponentlari orasidagi; v) boshqarilayotgan obyektlar 110 hayotiy davri bosqichlari orasidagi; g) vertikal bo`yicha boshqaruv bosqichlari orasidagi (davlat, hudud, firma, uning bo`limlari) gorizontal bo`yicha boshqaruv subyektlari orasidagi. 8. Jarayonli yondashuvda menejment funksiyalari o`zaro bog`liqlikda ko`riladi. Boshqarish jarayoni – bu strategik marketing, rejalashtirish, ishlab chiqarishni tashkil etish, hisob va nazorat, motivatsiya bo`yicha uzluksiz o`zaro bog`liq harakatlarning zanjiridir. 9. Direktiv yondashuvning mohiyati shundan iboratki unda menejment tizimining elementlari, xarajatlar, sifat normativlari, huquq, majburiyatlar, funksiyalar normativ akt (buyruq, qaror, standart va boshqalar) orqali chegaralab qo`yiladi. Yüklə 3,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|