Xələfli A. A

 
84 
u
1
  müşahidə  məntəqəsində  adi  ölçmənin  qiyməti,  u
2
  həmin  nöqtədə 
nəzarət ölçməsi; n təkrar nöqtələrin sayı, 

  adi  və  nəzarət  ölçmələri 
fərqinin cəmidir. 
      Orta  kvadratik  xəta  maqnit,  qravi  və  radioaktiv  kəşfiyyatda 
istifadə edilir və aşağıdakı düstürla həsablanılır.  
m=
)
2
(
2
n


 
Burada 

  fərqlərin  kvadratı  cəmidir; 

  bir  nöqtədə  birinci  və  ikinci 
ölçmələrin  fərqi;  n  isə  təkrar  nöqtələrin  sayıdır.  Orta  nisbi  xəta 
elektrik  kəşfiyyatında  ölçmələrin  dəqiqliyini  təyin  etmək  üçün 
istifadə  edilir  və  aşağıdakı  düstürla  hesablanır.  P=

mn    bu 

  bütün 
təkrar nöqtələrdəki nisbi xətaların cəmi; 
m —bir nöqtədəki ölçmələrin nisbi xətasıdır.  
                          
100
)
(
)
(
2
2
1
2
1







m
 

1
 nöqtədəki  ölçmənin qiyməti,   

2
    həmin nöqtədə təkrar ölçmənin 
qiymətidir. Müşahidənin xətası alınan qiymətlərin diaqram qurulması 
zamanı  nəzərə  alınır.  Kiçik  miqyaslı  marşrutlarda  ölçmələrin 
dəqiqliyini  diaqramların  üst-üstə  düşüb  düşməməsi  ilə  yoxlayırlar. 
Əlavə olaraq dəstə rəhbəri və yaxud baş geofizik müşahidə jurnalının 
hansı keyfiyyətdə aparıldığını yoxlamalıdır. 
 
§20. Geofiziki sahələrin qrafiki təsviri 
      
Çöl  işlərində  geofiziki  müşahidələrin  nəticələri  xususi 
jurnallara , yaxud  da maqnit lentinə yazılır. 
Geofiziki  sahənin  nəticələrinin  yazılma  forması  ölçmə 
üsulundan  asılıdır.  Geofizikanın  bütün  üsullarında  çöl  jurnalında 
müşahidə  məntəqəsinin  nömrəsi,  ölçülən  (təyin  olunan)  qiymət  və 
düzəliş üçün bəzi məlumatlar qeyd olunur (zaman, temperatur, hava 
məlumatı  və  s.).  Həmin  jurnalda  tədqiqat  aparılan  ərazinin  həm 
geoloji,  həm  də  topoqrafik  müşahidələrinin  nəticələri  qeyd  edilir. 
Jurnalın  birinci  səhifəsində  partiyanın  rəhbərinin,  baş  geofizikin, 
operatorun  adı,  soyadı,  partiyanın  ünvanı,  ərazinin  adı  mütləq  qeyd 
edilməlidir.  İşə  başlamamışdan  qabaq  və  işdən  sonra  müşahidənin 

---

 
85 
başlanma və qurtarma tarixi qoyulur. Çöl jurnalı yazılıb qurtardıqdan 
sonra  partiyanın  kameral  qrupuna  təhvil  verilir,  onlar  da    müşa-
hidələrin nəticələrinin təhlilinə başlayırlar. Özləri yazan stansiyaların 
nəticələri  lent  üzərinə  yazılır.  Ləntlərin  üzərinə  iş  görən  idarənin 
möhürü  vurulur.  Bu  möhürlərdə  ərazinin,  yaxud  quyunun  adı, 
tədqiqat  aparılan  cihazın  adı,  müşahidə  üsulunun  xususiyyətləri, 
yazıların  dərəcələnmə  qiyməti  və  yoxlanılması  qeyd  edilir.  Lentlər 
sonra hərtərəfli təhlil üçün partiyanın kameral qrupuna təhvil verilir 
və xususi jurnalda qeydiyyatdan keçirilir. 
      Müşahidələrdən  alınan  nəticələrdən  istifadə  edərək  materialları 
qrafiki  olaraq  təsvir  etməyə  başlayırlar.  Bütün  geofiziki  üsullarda 
fiziki  sahələrin  təsvir  olunma  üsulu  eynidir  və  nəticə  etibarı  ilə 
kəsilişlərin  qrafiklər  və  izoxətlər  xəritəsinin  qurulmasına  gətirib 
çıxarır. 
      1.  Fiziki  kəmiyyətlərin  qiymətlərinin  dəyişmə  qrafiki  müşahidə 
məntəqələri  boyunca  aşağıdakı  ardıcıllıqla  qurulur.  Horizontal  ox 
uzrə  profilin  (marşrutun)  uzunluğu  və  onun  üzərində  planalmanın 
miqyasında  müşahidə  məntəqələri  qeyd  olunur.  Şaquli  ox  üzərində 
müşahidə zamanı hər bir nöqtə üçün ölçülən fiziki sahənin qiymətləri 
qoyulur. Alınan nöqtələri ardıcıl olaraq birləşdirirlər. Bu alınan sxem 
qrafik  adlanır.  Şaquli  miqyas  geofiziki  müşahidənin  dəqiqliyindən 
asılı olaraq seçilir. Geofiziki anomalyanın olduğunu göstərmək üçün 
şaquli ox üzərində miqyas elə seçilir ki, orada anomaliyanın seçilmə 
effektini  azaldan    faktorlar  zəif  təsir  etsin.  Belə  kiçik  miqyaslı 
dəyişmənin  seçilməsi  onunla  əlaqədardır  ki,  layların  üst  qatlarında 
süxurların  fiziki  xassəsi  sabit  deyil,  belə  etməklə  əyrini  sığallamış 
oluruq  və  anomaliyanın  geoloji  səbəbdən  əmələ  gəldiyini  aşkar 
edirik. Belə qrafikin qurulması 28-cu şəkildə verilmişdir.             

---

 
86 
 
Şəkil.28 
Fiziki  sahənin 

T  izoxət  xəritəsi.  1;  Kəsilişin  müşahidə 
məntəqələri  (yerə  vurulan  nömrəli  payalar)  2; 

T  -nin  izoxətləri  (mənfi, 
müsbət və sıfır qiymətlər) n.Tesla-larla. 
 
2.  Qrafiklər  xəritəsi  açıq  səthi  olan  ərazidə  aparılan  işlərdən  alınan 
nəticələrdən  istifadə  etməklə  qurulur.  Xəritədə  bütün  marşrutun 
(profilin)  müşahidə  aparılan  nöqteləri  qeyd  edilir.  Hər  bir  profildə 
müşahidə  məntəqəsi  planalmanın  miqyasında  qeyd  edilir.  Hər  bir 
nöqtənin  qarşısında  ölçülən  fiziki  sahənin  qiyməti  yazılır,  sonra 
həmin  nöqtələr  bir-biri  ilə  birləşdirilir  və  hər  bir  profil  üçün  qrafik 
alınır.Burada  da    şaquli  miqyas    qrafiki  qurulduğu  kimi  seçilir. 
Qrafiklər  xəritəsi  fiziki  sahəni  bütün  ərazidə  təsvir  edir 
(səciyyələndirir). Misal. göstərək qrafiklər xəritəsinin qurulması şəkil 
29-da verilmişdir. Xəritədə anomaliya şimal-şərq istiqamətində açıq-
aydın  ayrılır.  Qrafiklər  xəritəsi  düzgün  tərtib  olunmuş  sənəddir. 
Burada  tam  şəkildə  dəlillər  əks  olunur.  Bunun  çatışmayan  cəhəti 
ondan  ibarətdir    ki,  bu  üsul  fiziki  sahənin  yalnız  profil  boyunca 
paylanmasını  az  çox  düzgün  təsvir  edir  (  izah  edir),  cünki  profillər 
arasında olan məsafə müşahidə məntəqələri arasındakı məsafədən 5-
10  dəfə  böyük  olduğulndan  mürəkkəb  fiziki  sahələr  qeyd  olunan 

---