Xələfli A. A

 
90 
yönəlmişdir,  quyruğu  isə  çox  uzanmış  maqnit  qüvvə  xətlərinin  
Günəş tərəfdən əsən küləyin hesabına əmələ gəlmişdir (şəkil 29). 
 
 
                
 
           Şəkil 29. Maqnit sahəsinin təsir dairəsinin təsviri. 
 
Maqnit sahəsinin çevrəsi yerdən çox uzaq məsafələrə yayılır: 
Günəşə tərəf bu 60 min km, əks istiqamətdə isə 100 min km-
dən  çoxdur.Maqnit  sahəsinin  quyruğu  daha  böyük  ölçüyə  malikdir, 
bəzi  hallarda  Aya  qədər  çatır.  Peyklərdən  ölçmə  işləri  göstərdi  ki, 
Yerin  maqnit  sahəsi  Yerin  özü  tərəfindən  yaradılır.  Yerin  maqiit 
sahəsinin mənşəyi hal-hazırkı dövrə qədər tam aydın deyildir. 
Yer  səthində  müşahidə  olunan  maqnit  sahəsini  üç  hissəyə  ayırmaq 
olar:  1.  Daxili  sahə,  yəni  bunu  yaradan  səbəb  Yerin  daxilində. 
(mərkəzində)  yerləşir;  2.  Xarici  səbəb;  3.  Burulğanlı  cərəyanlar. 
Tədqiqatlar və hesablamalar göstərdi ki, xarici və burulğanlı elektrik 
sahələrinin  yaratdığı  sahələr  Yerin  mərkəzində  gedən  proseslər 
nəticəsində  yaranan maqnit sahəsi  ilə müqayisədə çox zəifdirlər, bu 
iki  sahəni  nəzərə  almamaq  da  olar.  Demək  olar  ki,  Yerin  maqnit 
sahəsi  Yerin  nüvəsində  gedən  fiziki,  kimyəvi  və  s.  proseslərin 
hesabına  əmələ  gəlir.  Bir  çox  nəzəriyyələr  mövcuddur  ki,  bunların 
köməyi  ilə  Yerin  nə  üçün  maqnit  sahəsinə  malik  olduğunu  sübut 

---

 
91 
etməyə  çalışırlar.  Hal-hazırda  bu  nəzəriyyələr  içərisində  yeganə 
model  Hidrodinamo  modelidir  ki,  bunun  köməyi  ilə  Yerin  maqnit 
sahəsinin olmasını izah etmək olur. Bu nəzəriyyədə kiromaqnit effekt 
əsas rol oynayır. Bu effekt ondan ibarətdir ki, hər bir fırlanan cisim 
fırlanma  oxu  boyunca  maqnitlənir.  Bu  sahə  çox  zəif  sahədir.  Yerin 
maqnit sahəsinin hissəsidir. Bu hipotezin köməyi ilə belə qəbul edilir 
ki,  çox  yuksək  tempratura  qədər  qızmış  Yerin  nüvəsi  fırlanma 
nəticəsində kiçik maqnit sahəsində burulğanlı elektrik sahəsi yaradır. 
Yaranmış  burulğanlı  elektrik  cərəyanı  və  nüvədəki  maddələrin 
yüksək temperatura malik olması həmin maddələri şaquli vəziyyətdə 
yuxarı  hərəkətə  gətirir.  Bu  hərəkət    Yerin  maqnit  sahəsinin 
yaranmasına  gətirib  çıxarır.  Bunu  bir  qədər  ətraflı  izah  edək. 
Seysmik tədqiqatlar göstərir ki, Yerin nüvəsi Yerin həcminin 1/8-ni 
təşkil  edir,  maddələr  burada  maye  şəklində  yox,  ifrat  bərk  cisim 
formasındadır.  Bu  maddələr  böyük  sıxlığa,  yüksək  elektrik 
keçiriciliyinə  malikdir.  Hesab  etmək  olar  ki,  nüvədə  həmin  metal 
fırlanma  hərəkətində  iştirak  edərsə  sürtünmə  nəticəsində  dairəvi 
burulğanlı  elektrik  cərəyanı  yaradır.  Digər  tərəfdən  məlumdur  ki, 
maqnit  sahəsində  hərəkət  edən  elektrik  keçiriciliyinə  malik 
hissəciklər  induksiya  cərəyanı  yaradır,  beləliklə,  bu  induksya 
cərəyanı əlavə maqnit sahəsi yaradır, bu yaranmış maqnit sahəsi indi 
mövcud olan maqnit sahəsini müəyyən edir.  
     Belə  güman  edilir  ki,  nüvədə  maye  keçirici  maddələrin  yavaş 
konvektiv hərəkəti də baş verir, bu da nüvədə radioaktiv elementlərin 
parçalanmasından  alınan  istiliyin  hesabına  ola  bilər.  Bunlardan 
başqa, belə fərziyyə də var ki, Yerin daxilində termoelektrik cərəyanı 
axır,  bunu  yaradan  səbəb  isə  Yerin  qütblərində  və  nüvəsində  olan 
temperaturlar  fərqindən  irəli  gəlir.  Bu  temperaturlar  fərqi  elə  bil 
mantiya ilə nüvə arasında termocüt yaradır. 
     Yerin  maqnit  sahəsi  kimi  sabit  maqnitin  sahəsi  yaxud  Yerin 
mərkəzində  yerləşdirilmiş  dipolun  iki  qütbü  mövcuddur  ki,  buna 
Yerin  maqnit  qütbüləri  deyilir.  Şimal  maqnit  qütbü  mənfi  maqnit-
izmə  malikdir.  Cənub  qütbü  isə  müsbət  maqnitizmə  malikdir.  Ona 
görə də maqnit qüvvə xətləri cənub qütbdən çıxıb şimal qütbə daxil 

---

 
92 
olur.  (şəkil  30).  Yerin  maqnit  qütbü  dipolun  oxu  ilə  yer  səthinin 
kəsişdiyi  yer  qəbul  olunub.  Müşahidələrlə  müəyyən  olunub  ki, 
maqnit  qütbü  ilə  coğrafi  qütb  üst-üstə  düşmür;  bu  fərq  şimal 
qütbündə  6°,  cənub  qütbündə  isə  30°-dən  çox  olur.  Əgər  Yerin 
maqnit  sahəsini  maqnitlənmiş  şara  oxşatmış  olsaq,  maqnit 
gərginliyini  istənilən  müşahidə  məntəqəsində    riyazi  düstürla 
aşağıdakı kimi göstərmək olar.       
 
T=


2
3
cos
3
1
Р
М
 
      Harada  ki,  M  yerin  maqnit  momenti,  R  isə  Yerin  mərkəzindən 
müşahidə məntəqəsinə qədər olan məsafədir, 

 Yerin maqnit oxu ilə 
məntəqə yerləşən istiqəmət arasındakı bucaqdır. 
 
              
 
 Şəkil 30.
Yerin müxtəlif nöqtələrində      Şəkil 31.Yerin maqnit sahəsnin        
                         T vektorunun istiqaməti                           elementləri 
                                                                          
 
 
Yerin  maqnit  sahəsinin  gərginlyi  Yer  səthində  ən  böyük  qiymətə 
qütblərdə malikdir. Bu 65.000 nTl-dır, ekvekvatorda isə 35.000 nTl-
dır.  Yer  səthindən  uzaqlaşdıqca  maqnit  sahəsinin  gərginliyi  azalır, 
maqnit dairəsinin sərhədində 5 nTl təşkil edir. Yerin süni peykindən 
aparılan müşahidələrlə müəyyən olunub ki, Günəşdən və kosmosdan 

---

 
93 
arasıkəsilmədən  yerə  elektron  proton  seli  axır.  Yerin  maqnit  sahəsi 
bu yüklü hissəciklərin qarşısında bir maniyəyə çevrilir, bu hissəciklər 
maqnit  sahəsinə  düşərək  oradan  çıxa  bilmir.  Peyk  və  raketlərdən 
alınan məlumatlara görə bu hissəciklər yerin maqnit sahəsi ətrafında 
hədsiz  böyük  sahə  yaradır.  Bu  yüklü  hissəciklər  maqnit  sahəsində 
spiralvari  maqnit  qüvvə  xətləri  istiqamətində  bir  qütblə    digər  qütb 
arasında hərəkət edir. Yerin maqnit sahəsində yaranan bu radioaktiv 
sahə  heç  bir  təhlükəyə  malik  deyil,  ancaq  bu  zona  peyklər,  raketlər 
və kosmik gəmilər üçün ciddi maniələr yaradır. Peyk və raketlərlə iki 
radioaktiv qütb aşkar edilib, yerdən uzaqlaşdıqca radioaktiv zonanın 
intensivliyi  əvvəlcə  100  dəfələrlə  artır,  özünün  ən  böyük  qiymətinə 
25000  km  məsafədə  çatır  və  sonra  isə  azalmağa  başlayır.  Yer 
səthidən  10  Yer  radiusu  məsafəsində  (63700km)  radioaktivlik  sabit 
səviyyəyə  çatır.  Axırda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Yerin  maqnit 
sahəsinin  öyrənilməsi  və  onun  nəzəriyyəsinin  işlənib  hazırlanması 
təkcə  faydalı  qazıntıların  axtarışı  üçün  deyil,  bütün  bəşəriyət  üçün 
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki Yerin maqnit sahəsi olmasa, kosmosdan 
gələn şüaların qabağını almaq mümkün olmazdı, bu da bəşəriyyətin 
məhvinə səbəb olardı. 
 
§23. Yerin maqnit sahəsinin elementləri 
Yerin ümumi maqnit sahəsi yer kürəsinin istənilən nöqtəsində 
gərginlik  vektoru  T  ilə  təsvir  olunur.  T-nin  qiyməti    və  istiqaməti 
həmişə  dəyişir.  Qütblərdə  T  vektoru  (şəkil  31)  Yerin  ekvatoruna 
perpendikulyardır, ekvekvatorda isə şaquli istiqamətdə yönəlir, qütb-
lərdən ekvatora kimi yavaş-yavaş düzəlirlər. T vektorunun istiqamə-
tini  maqnit  qüvvə  xətlərinə  toxunan  çəkməklə  təyin  etmək  olur. 
Keçmiş SSRİ-nin ərazisində T vektoru yer səthinə duz bucaq altında 
yönəlir.  Yerin  maqnit  sahəsinin  öyrənilməsində  şərtləşilib  ki,  vahid 
düzbucaqlı  koordinat  sistemindən  X,Y,Z  istifadə  olunsun.  Hansı  ki 
X,Y oxları üfüqi (X oxu şimala yönəlib,  Y oxu isa şərqə), Z oxu isə 
şaquli  yönəlib  (Yerin  mərkəzinə  doğru).  Tam  vektor  T  yer  səthinin 
çox  nöqtələrində  heç  bir  oxla  üst-üstə  düşmür  (şəkil  31).  T 
vektorunun  şaquli  müstəviyə  proyeksiyasına  şaquli  hissəsi 

---