Xələfli A. A

 
80 
     Süxurların  fiziki  xassələrinin  öyrənilməsində  quyulardan  çox 
geniş  istifadə edirlər. Bəzi  hallarda fiziki parametrlər geofiziki ano-
maliyaların ölçülərindən asılı olaraq hesablanılır. 
     Laboratorya  şəraitində  adətən  süxurların  maqnit  xassəsi,  sıxlığı, 
radioaktivliyi, elektrik, akustik və s. xassələri öyrənilir. 
     Nümunələr  kəsilişlərdə,  açıq  yerlərdən,  dəyişikliyə  uğramamış 
süxurlardan, mədənlərdə quyu materiallarından 30-300 sm
3
  həcmin-
də  götürülür.  Nümunələrin  götürüldüyü  yer  çöl  kitabcasında  qeyd 
olunur  və  plana  salınır.  Onlar  nömrələnir,  oradan  laboratoriyaya 
göndərilir  və  fiziki  xassələri  öyrənilir.  Fiziki  xassələri  təyin  olunan 
süxurların  nəticələri  laboratoriya  jurnalında  qeydiyyatdan  keçir, 
cədvəl  halına  salınır.  Hər  bir  süxurdan  30-dan  100  qədər  nümunə 
düzəldilir, bu nümunələrdən müxtəlif qiymətlər alınır. 
     Fiziki  parametrlərin  daha  dəqiq  təyin  olunması  üçün  ölçülən 
nümunələrin sayından asılı olaraq variasiya əyrisi qurulur, əyrilər ya 
adi    yaxud  da  loqarifmik  miqyasda  qurulur  (şkil  3).  Loqarifmik 
miqyas  o  vaxt  tətbiq  olunur  ki,  süxurların  fiziki  xassələri  geniş 
hüdudda dəyişsin. Variasya əyrisi qurulan zaman horizontal xətt uzrə 
fiziki parametrlərin qiyməti, şaquli xətt üzrə isə nümunələrin sayı və 
yaxud  təsaduflərin  sayı  N  (faizlə)  göstərilir.  Süxurun  təyin  edilmiş 
fiziki xassələri hesablanmaış interval uzrə cədvələ köçürülür və sonra 
hər bir interval üçün ölçülərin sayı hesablanır və hər interval üçün ölçüləri 
faizə  çevirilir.  Nümunələrin  ümumi  sayı  100c  bərabərləşdirilir  (cədvəl.1, 
şəkil 26). 
      Süxurların  fiziki  xassələrinin  təyininin  nəticələri  geofiziki 
tədqiqatların geoloji təhlilinin əsasını təşkil edir 

---

 
81 
                
 
 Şəkil.
26 Süxurların sıxlığının dəyişməyrisi.1-diorit (50 nümunə)  2-qabro 
(80 nümunə)  Şəkil cədvəl əsasında qurulub. 
                   
 §18. Geofiziki planalmanınn növləri və miqyası 
     Geofiziki  işlər  əvvəldə  göstərdiyimiz  kimi  Yerin  səthində, 
havada,  kosmosda,  dənizdə  və  quyularda  aparılır.  İşlər  mərhələ  ilə 
aparılır.  Geoloji  kəşfiyyat  işlərini  hər  mərhələsində  seçilən 
miqyaslara uyğun olmalı, eyni cür seçilməlidir. Planalmanın miqyası 
marşrutlar  yaxud  profillər  arasındakı  məsafəni  addımla  və  yaxud  
ölçmələrlə  təyin  edirlər.  Marşrutlar  (profillər)  arasındakı  məsafə 
nəzərdə  tutulan  hədəfin  uzunluğundan  2-3  dəfə  kiçik  olmalıdır.  Bir 
marşrut  boyunca  müşahidə  məntəqələri  arasındakı  məsafə  obyektin 
qalınlığından  3-4  dəfə  kiçik  olmaqla  bərabər,  obyektin  yerləşdiyi 
dərinlikdən çox olmamalıdır. Geofiziki planalmada məsləhət görulur 
ki, ərazidə hər bir filiz birləşmələri üzərində layın uzanma istiqamət-
ində  ən  azı  iki-üç  profil  keçirilsin  və  üç-dörd  məntəqədə  hədəfin 
qalınlığı müşahidə olunsun. Bundan sıx müşahidə aparılmır, həm də 
əlverişli deyil. Ərazidə tədqiq olunan hədəfin ölçüləri məlum deyilsə, 
şəbəkənin sıxlığı anomaliyanın ölçüsündən asılı olaraq seçilir. 
     Şəbəkənin sıxlığı vuruq  kimi  yazılır:  Marşrutlar arasındakı mə-
safə vurulsun (profillər) müşahidə məntəqələri arasındakı məsafəyə. 
     Məsələn  müşahidə  məntəqələrinin  sıxlıığı  100x10  m.  Bu  o  de-
məkdir  ki,  marşrutlar  arasındakı  məsafə  100  metrə  bərabərdir  və 
müşahidə  məntəqələri  10  metrdən  bir  yerləşdirilibdir.  Müşahidə 
şəbəkəsinin sıxlığından istifadə edərək miqyas seçilir. Miqyas adətən 

---

 
82 
profillər  arasındakı  məsafəyə  bərabər  olur,  yəni  hesabat  üçün 
xəritədən  kənara  çıxmamalıdır.  Göstərilən  misal  üçün  iş  1:10.000 
miqyasda aparılmalıdır. 
      Geoloji  xəritəalma  geofiziki  tədişatlarla  eyni  miqyasda  birgə 
aparılır. (cədvəl 2). 
     Anomaliyanın  formasını,  ölçülərini  dəqiqləşdirmək  üçün  lazım 
gəldikdə  müşahidələrin  nəticələrini  təfsilatı  ilə  köstərmək  vacibdir. 
Belə  halda  əvvəlki  marşurut  və  məntəqələr  arasında  yenidən  əlavə 
ölçmə işləri aparılır (şəkil 27).  
                     
 
Şəkil.27 
Anomaliya  əyrisinin  müşahidə  məntəqəsi  arasındakı  məsafədən 
asılı  olaraq  dəyişməsi.  Əyri  1-1,2,3,4.Nöqtələrində  ölçülərdən  alınan  
qiymətlərlə  qurulmuqdur.2-müşahidə  nöqtələri  arasında  əlavə  ölçmeləri 
nəzərə almaqla qurulmuşdur,   3-filiz obyekti. 
        
Geofiziki sahənin kəskin dəyişdiyi ərazidə (rayonda) geofiziki işlərin 
daha  keyfiyyətli  aparılması  məsləhət  görülür.  Həmin  rayonda 
müşahidələrin  sayını  artırmaq  və  əlavə  müşahidə  məntəqələri 
yaratmaq  lazımdır.  Anomaliyanın  mərkəzindən  uzaqlaşdıqda 
müşahidə məntəqələri arasındakı məsafələri artırmaq olar. Geofiziki 
işin  keyfiyyətini  yaxşılaşdırmaq  üçün  əlavə  olaraq  müşahidə 
məntəqələrinin sayını 5—30 %-ə qədər artırmaq lazımdır. 
 
§ 19. Geofiziki işlərin dəqiqliyinin təyini 

---

 
83 
     Çöl müşahidə işlərində dəqiqlik yaxud xəta geofiziki tədqiqatların 
ən mühüm və vacib xususiyyətlərini təsvir edən kəmiyyətdir. Demək 
olar ki, bütün nəticələrin düzgünluyu və geoloji məsələlərin həllinin 
tamlığı bununla çox əlaqədardır. 
     Geoloji  anomaliya  ölçülərinə  görə  xətadan  3-4  dəfə  çoxdursa, 
alınan nəticələr doğrudur və kəsilişdə geoloji qeyri bircinsliliyə tam 
cavab verir. 
     Geofiziki müşahidələrdən alınan rəqəmləri (qiymətləri) təhlil etmək 
və  qrafik  şəklinə  salmazdan  qabaq  hər  bir  ərazi  üçün  görülən  işin 
dəqiqliyinin  qiyməti,  yəni  ölçmələrin  xətası  hesablanır.  Çöl  işlərinin 
xətası  iki  xətanın  cəmindən  ibarətdir.  Birincisi  tək-tək  ölçmələrdə 
istifadə  edilən  alətlərin  xətası,  ikinci  isə  istifadə  olunan  cihazların 
texniki vəziuyəti ilə əlaqədar olan xətadır. Hər iki xətanın mənbəyinin 
təsirinin  az  olması  üçün  bütün  geofiziki  üsulların  hamısında  iki  cür 
nəzarət üsulu qabaqcadan nəzərə alınmalıdır. 
       1. Ölçü cihazlarının işləmə qabiliyyətinə nəzarət. 
      Bunu  cihazla  işləyən  operatorun  özu  gündəlik  cihazın 
həssaslığını  yoxlamaq  məqsədi  ilə  aparır.  Bu  yoxlama  işləri  səhər 
ölçmələrə  başlamamış  və  axşam  işlərindən  sonra  hazır  etalonla 
aparılır  (radioaktivlik  üsulu),  nəzarət  nöqtələrində  axşam  və  səhər 
ölçmələr (Qravi, Maqnit kəşfiyyatı) və yaxud təkrar müşahidə 5-ci və 10-
cu məntəqədə (Elektrik kəşfiyyatı). 
     2. Operatorun işinnin keyfiyyətinə nəzarət. 
    Bunu dəstəninn  rəhbəri  ya baş  geofizik,  yaxud da texnik-geofizik 
aparır.  Bu  məqsədlə  5—10  c  işi  müşahidə  məntəqələrində  özləri 
aparırlar.  Nəzarət  nöqtələrini  ərazidə  və  zaman  etibarı  ilə  bərabər 
yerləşdirirlər.  Nəticələri  nəzarət  jurnalına  yazırlar.  Eyni  nöqtədə 
birinci  və  ikinci  ölçmənin  qiymətlərini  müqayisə  edərək,  qiymətlər 
arasında  olan  fərq  təyin  olunur,  bunun  köməyi  ilə  xəta  hesablanır 
(orta hesabı, orta kvadratik yaxud nisbi). 
      Orta  hesabı  xətadan  elektrik  və  seysmik  kəşfiyyatın  dəqiqliyini 
təyin etmək üçün istifadə edirlər və aşağıdakı düstürla həsablanılır. 
R = 

 (u
1
 – u
2
)n. 

---