Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 Nümunəni sıxan qüvvənin sürətinin azalması ilə süxurun fiziki xüsusiyyətlərinin dəyişməsinə baxaq. Uzununa dalğaların maksimum qiyməti v 1 nümunəni sıxmaq üçün yaradılan qüvvələr arasındakı vaxt artdıqca artmağa başlayır. Bunu qüvvənin artırılma vaxtının artması ehtimal olunur və süxurda olan kiçik çatlar bağlanmağa imkan tapır. Bu 23-ci şəkildə əyani surətdə görünür. Şəkil 23 . 1,45 kbar, hərtərəfli təzyiq altında qabro nümunələrində gərginliyin və uzunna dalğaların sürətinin zamandan asılı dəyişməsi. Buradan görünür ki, süxurun dağılmasından qabaq fiziki parametrlərin dəyişməsi sıxan qüvvənin artma sürəti ilə düz mütənasibdir. Təbii olaraq üç fiziki kəmiyyəti süxurun dağılmağa başlamamışdan qabaq özünü aparmasına üstünlük vermək olar: elektrik, deformasiya və uzununa dalğaların sürətinin dəyişməsi: süxurun deformasiyası onun elektrik müqavimətindən daha stabil kəmiyyətdir. Elektrik müqaviməti kənar təsirlərdən daha çox dəyişməyə məruz qala bilər, bunun dağılma ilə əlaqəsi olmaya da bilər. Burada seysmoakustik impulsun paylanma şəkli bu təcrübədə keyfiyyətcə baxılır, elastiki təkanların intensivliyinin kəskin artması nümunənin bütövlüyünün pozulmasının (dağılmanın yaxınlaşması) yaxınlaşması əlamətidir. Dağılmadan qabaq şaquli birtərəfli sıxan qüvvə elə bil ki, dəyişməz qalır (bu güclü miqdarda çatların əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır, bu proses magistral qatın əmələ gəlməsi prosesinə qədər davam edir. 69 §13. Çöl geofiziki müşahidələrinin təhlilində laboratoriyada alınan nəticələrin istifadə olunması. Süxurların fiziki xassələrinin öyrənilməsi əvvəldə deyildiyi kimi XIX əsrdən başlamış və XX-ci əsrdə dəvam etmişdir. Bu ona görə aparılırdı ki, geoloji, geofiziki, geokimyəvi sahələrin müşahidəsindən alınan nəticələri təhlil etmək üçün tərəfdən Yer qabığının müxtəlif dərinliyində hansı süxur və mineralların yerləşdiyini öyrənməkdən ötrü XX əsrin əvvəllərində geoloqlar belə bir nəticəyə gəldilər ki, Yer qabığının 15 km dərinliyinə qədər məsafədə yerləşən süxurların 95% -i maqmatik süxurlardan ibarətdir. Bu halda 1000 müxtəlif mineraldan süxur əmələ gətirən minerallar çəkisinə görə bütün maqmatik süxurların 99% -ni təşkil edən minerallar onundan azını aid etmək olar: kvars, çöl şpatı, piroksen, amfibol, mika, olivinlər, nefelin. Bu dəlilləri Yer qabığının quruluşu və tərkibini geofiziki üsulla öyrəndikdə nəzərə almaq vacibdir. Beləliklə, Yer kürəsinin üst qatlarının qeyri bircinsli olduğu və Yer qabığının dərin hissəsinin və üst mantiyanın bloklardan ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Aşkar edildi ki, okean qabığı kontinental qabığa nisbətən xeyli azdır, okean qabığında qranat qatı olmadığı müəyyən edilmişdir. Bundan başqa aydınlaşdırıldı ki, quru hissələrində məsələn, Xəzər düzənliyində çökmə süxurların qalınlığı çox böyükdür və kristallik özülün sərhədi 15 km dərinlikdədir. Məlumdur ki, qalxımlarda çökmə qat tam yoxdur. Axır vaxtlar Yer qabığının müxtəlif ərazilərində və üst mantiyada aşağı sürətə malik olan qat aşkar olunub. Bunu süxurlara temperaturun təsiri əyrisi ilə v=f(p) izah edə bilərik. Seysmik fəal ərazilərdə zəlzələnin hazırlanması prosesi zamanı gərginlik müəyyən paylanmaya malik olur, bu hidrostatik təzyiqdən fərqlənir. Belə fərz etmək olar ki, bu ərazilərdə süxur massivləri uzun müddət qeyri- bərabər təsir edən gərginlik sahəsində olur. Gərginliyin necə dəyişdiyi haqda hər hansı fikir söyləmək çox çətindir, bu gərginlik sabitdirmi, yaxud hər hansı qanunla artır ya yox, bunun haqda nəsə demək çətindir. Buna baxmayaraq Yerin səthində müasir 70 hərəkətlərinin dəyişməsinin sürətinin ölçülməsinə əsaslanaraq belə fikir söyləmək olur ki, gələcəkdə dağılmaya məruz qalacaq yerdə yavaş da olsa zaman keçdikcə bu yerdəyişmə artır, bu Yer qabığının qeyri müvazinətli vəziyyətidir, yəni qeyri-bərabər qüvvələrin təsir sahəsidir. İki fərziyyəyə baxaq. Zəlzələ zamanı hansı gərginlik götürülür. İlk növbədə hər hansı dərinlikdə hidrostatik təzyiq altında müəyyən zaman ərzində süxurun davamlılığından böyük olan gərginlik yaranmağa başlayır və bir sıra təkanlar nəticəsində artıq olan gərginlik çıxır. Demək olar ki, belə hal ümumiyyətlə götürsək az ehtimal olunur, çünki belə olan halda gərginlik ayrıldıqdan sonra tarazlıq halı yaranmalı idi, yəni sistem müvazinətlənməli idi və əks təqdirdə ərazi seysmik fəal olmazdı. İkinci halda seysmik fəal ərazilərdə süxur massivləri həmişə qeyri-bərabər gərginlik altındadır. Massivlərin geoloji quruluşu qeyri-bircinsli olduğundan ayrı-ayrı bloklar kritik vəziyyətə düşürlər və parçalanma baş verir, bu anda yalnız bu gərginliyin artıq hissəsi ayrılır. Baxaq görək bu iki halda elastik dalğaların sürəti parçalanma baş verəcək zonada hazırlıq dövrü necə dəyişir. Laboratoriya tədqiqatları göstərir ki, mürəkkəb gərgin və yüksək təzyiq şəraitində aparılan təcrübələr imkan verir ki, birinci hal üçün zəlzələdən zəlzələyə sürətin qiyməti gələcək parçalanma zonasında maksimum qiymətə çataraq azalmağa başlamalıdır. Bu halda V və S çoxlu sayda faktorlardan asılı olacaq, yəni dağılmaya məruz qala biləcək zonanın yerləşdiyi dərinlikdən, aradakı gərginliyin fərqindən, temperatur, strukturdan, teksturadan, hansı maye ilə doymasından və onun miqdarından, nəhayət, süxurlardakı məsaməlilikdən. İkinci halda ehtimal ki, sürətin azalması müşahidə olunacaq və müəyyən dövrlərdən sonra sürət sabit qalacaqdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|