Xələfli A. A

 
61 
verməsi  nəticəsində  süxurun  elastiklik  parametrlərinin  azalması  baş 
verir. Süxurun mineral tərkibinin dəyişməsi fiziki xassələrə müxtəlif 
cür təsirlər edə bilər. Əvvəldə deyildiyi kimi olivinin serpentləşməsi 
süxurun  sıxlığının  və  elastik  dalğaların  sürətinin  azalmasına  səbəb 
olur.  Piroksenitlərin  və  piroksenitli  süxurların  amfibollaşması  onun 
xassələrini  dəyişdirmir,  çünki  piroksenitin  və  amfibolun  elastiki 
parametrləri  yaxındır.  Ancaq  çox  hallarda  metamorfizm  nəticəsində 
süxurlarda  yüksək  elastikliyə  malik  olan  amfibol,  epidot,  xlorit  və 
digər minerallar əmələ gəlir ki, bu mineralların hesabına metamorfik 
süxurlarda sıxlıq və elastiklik artır. 
 
§9.  Elastik  dalğaların  anizatropiyası.  Süxurlarda  elastiki 
dalğaların  anizotropiyası  dedikdə  müxtəlif  istiqamətlər  elastiki 
dalğaların  sürətinin  qiymətinin  müxtəlif  olması  ilə  ifadə  olunur. 
Sürətin  ölçülmə  istiqamətini  ya  süxurun  yatım  istiqaməti  ilə,  yaxud 
da  mineralların  müəyyən  istiqamətdə  istiqamətləndiyi  ilə 
əlaqələndirirlər. 
Tədqiqatlar  zamanı  nümunələr  həm  süxurun  yatım 
istiqamətində,  həm  də    uzanma  yaxud  da  ona  perpendikulyar 
istiqamətdə  hazırlanır.  Hesablamalar  göstərdi  ki,  laylı  mühit 
izotropluğu,  layın  yatım  istiqamətində  sürət  ona  perpendikulyar 
istiqamətə  nisbətən  böyük  olur.  Onda  anizotropiya  sabiti  aşağıdakı 
kimi təyin edilir: 
(v
2
-v
1
)/ v
1
=A
21
 (v
2
-v
3
)/ v
3
=A
23 
(v
1
-v
3
)/v
3
=A
13
 
göstərilən  sürətlər  arasındakı  nisbətlərin  seçilməsində  anizotropiya  
əmsalı  müsbət  olmalıdır.  Çökmə  süxurlar  üçün  sürət  anizotropiyalı 
təzyiq  artdıqca  azalır.  Atmosfer  təzyiqində  sürətin  anizotropiya 
əmsalının  çöl  şəraitində  və  nümunələrdə  müxtəlifliyi  massivdə 
süxurun gərgin vəziyyətdə olduğunun sübutudur. Bunu böyük təzyiq 
altında  A
13
  əmsalının  nümunədə  və  təbii  şəraitində  A
13
  əmsalı  ilə 
eyni olduğunu göstərir.  
Maqmatik  və  metamorfik  süxurlarda  sürətin  anizotropiyası 
süxurun  tərkibində  mineralların  yerləşdiyi  istiqamətindən  və 

---

 
62 
minerallararası    məsamələrin  istiqaməti  ilə  əlaqədardır.  Bu  halda 
sürətin  anizotropiyası  dolayı  da  olsa  süxurun  təzyiq  altında  gərgin 
vəziyyətdə  olmasından,  və  minerlın  istiqamətli  yerləşməsi 
deformasiyanın  gərginliyindən  asılıdır,  bu  süxur  əmələ  gəldiyi 
dövrdə  və  sonrakı  dövrlərdə  mövcud  olan  gərginliklə  əlaqədardır. 
Bütün  minerallarda  elastiki  dalğaların  sürətinin  qiyməti  müxtəlif 
istiqamətlərdə  müxtəlifdir.  Minerallarda  sürətin  anizotropiya  əmsalı 
atmosfer  təzyiqindən  0,5-1  kbar  artdıqda  kəskin  dəyişir  və  təzyiqin 
sonrakı artımında demək olar ki, sabit qalır, 20 kbar təzyiqdə isə bu 
qiymət 10% çox olmur. 
Çoxlu  peridotitlərdə  və  dunitlərdə  sürətin  anizotropiyası 
olivinin  qələvi  süxurlarda  istiqamətli  üstünlüyə  malik  olmasına 
görədir,  süxurlarda  nefelinin  istiqamətli  yerləşməsi  təzyiq  altında 
uzununa  dalğaların  anizotropiyası  30%-dən  çox  olur.  Metamorfik 
süxurlar  –  qneys  və  kristallik  şistlər  adətən,  yaxşı  görünən  xəttinə 
uyğun  şistləşməyə  malik  olur.  Bundan  başqa  nümunələrin  çoxunda 
şistləşmə  müstəvi  tiplidir,  yəni  bunlar  müstəvi  xətti  xarakterə 
malikdir.  
Deformasiya  olunan  süxurlarda  sürətin  anizotropiyasının 
istiqamətli  mikrostruktura  ilə  əlaqəsinin  olması  süxurun  geoloji 
inkişafı  və  onun  tektonik  tarixi  ilə  əlaqədar  olduğu  ehtimal  olunur. 
Tektonik  baxımından  sakit  ərazilərdən  götürülmüş  nümunələrdə 
sürətin  təzyiqdən  asılı  olaraq  anizotropiyasının  anomal  dəyişməsi 
nadir hallarda müşahidə olunur. 
Kristallik şistlərdən düzəldilmiş nümunələrdə elastik dalğaların 
sürətinin  anizotropiyası  300

C  temperaturu  4  kbar  təzyiqə  qədər 
öyrəndikdə  müəyyən  edilmişdir  ki,  bu  qiymətlərə  qədər  təzyiq  və 
temperaturun dəyişməsi sürətin anizotropiya əmsalını dəyişdirmir. 
Təcrübi olaraq metamorfik süxurlarda sürətin anizotropiyasının 
müəyyən  edilməsi  faktını,  Yer  qabığında  və  üst  mantiyanın 
sərhədində  laylarında sürətin qiymətlərindəki fərqlə izah etmək olar. 
 
§10. 
Süxurlarda 
elastik 
dalğaların 
sürətinin 
deformasiyasının  və  möhkəmliyinin  kompleks  öyrənilməsi. 

---

 
63 
Təbiətdə  bəzi  katastrofik  hadisələr  mövcuddur  ki,  insanlar  yaşayan 
ərazidə  çoxlu  insan  tələfatına  səbəb  olur.  Xüsusilə,  o  hadisə 
dəhşətlidir  ki,  hələlik  proqnozlaşdırmaq  mümkün  olmayıb.  Buna 
dağıdıcı  qüvvəyə  malik  olan  zəlzələni,  dağ  uçqunlarını,  eyni 
zamanda  dərin  şaxtalarda  böyük  miqdarda  süxurların  şaxtanın  boş 
hissəsinə  atılmasını  misal  gətirmək  olar.  Bütün  bu    hadisələr 
massivin  bəzi  hissələrində  gərgin  vəziyyətin  yaranması  ilə 
əlaqədardır.  Bu  sahələr  böyük  və  kiçik  ola  bilər,  bunların  ölçüləri 
müxtəlif  səbəblərdən  məhdudlaşa  bilər.  Ərazinin  sahəsi  bəzi 
hissələrdə gərginliyin qiymətinin böyük və kiçikliyi ilə təyin olunur. 
Tektonik  gərginliyin  təsirindən  iş  yerlərində  şaxtanın  divarları 
müəyyən  çatlar  sisteminə  çevrilir,  belə  olan  halda  əgər  massiv 
müxtəlif  tərkibli  bloklardan  ibarətdirsə,  onda  eyni  gərginlik  bu 
bloklardan  biri  üçün  katastrofik  ola  bilər,  onda  şaxtada  uçulub 
dağılma baş verə bilər. 
Hal-hazırda bizim planetimiz Yer demək olar ki, qeyri-bərabər 
gərginlik  vəziyyətindədir.  Yer  qabığında  və  üst  mantiyada  müasir 
sahənin  gərginliyi  qlobal  və  kvazidəyişməz  xarakterə  malikdir.  Bu 
sahənin  gərginliyi  məkanın  hər  nöqtəsində  iki  hissədən  regional  və 
lokal gərginlikdən ibarətdir. Yer qabığının üst bərk hissəsində üfüqi 
gərginliyin  qiyməti  bunun  üstündə  yatan  süxurların  yaratdığı 
ağırlıqdan  bir  neçə  dəfə  çoxdur  (1  km  dərinlikdə  1,5  kbara  qədər 
olur).  Aparılan  tədqiqatlar  göstərir  ki,  zəlzələlərin  Yerin  elastiki 
gərginliyi  sahəsində  baş  verməsində  üstünlüyü  üfüqi  gərginliyin 
hesabına sıxılmalar yaradır. Lokal gərginliklər isə regional gərginliyə 
əlavə olunur, görünür ki, bunun dəyişməsi katastrofik hadisələrin baş 
verməsinə  gətirib  çıxarır.  Süxur  massivlərinin  qırılıb  dağılmasını 
öncədən  təyin  etmək  üçün  süxurların  qırılıb  dağılma  mexanizmini 
yaxşı  bilmək  lazımdır  (mürəkkəb  qeyri  bircinsli  kristallik  bərk 
cismləri).  Vaxta  görə  gərginliyin  dəyişməsi  nəticəsində  bərk 
cismlərin  fiziki  xassələri  necə  dəyişir?  Məsələn,  uzun  müddətli 
zəlzələləri  öncədən  aşkar  etmək  üçün  bu  zəlzələlərin  təkrar  olunma 
qrafikinin  qurulması  çox  vacibdir.  Dəqiq  olaraq  müəyyən  edilib  ki, 
Yer qabığının daxilində qırılıb dağılmalar o yerdə baş verir ki, orada 

---