Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
64 gərginliyin paylanması hidrostatik gərginlikdən fərqlidir. Aparılan müşahidələr göstərir ki, kifayət qədər güclü zəlzələdən qabaq öyrənilən geofiziki parametrlər anomal olaraq dəyişir, ancaq ərazidə zəlzələ gözlənilmirsə, onda bu öyrənilən geofiziki parametrlər də dəyişməz olur. Tədqiqatçılar zəlzələ baş verə biləcək ərazidə zəlzələ mərkəzində uzununa dalğaların sürətinin dəyişməsini müşahidə etməyə çalışmışlar, güman ediblər ki, massivin qırılıb dağılmasına az qalmış massivin gərginliyi fəal dəyişməyə başlayır. Bu məqsədlə yüksək seysmikliyə malik olan ərazilərdə vaxtaşırı əvvəldən seçilmiş profil üzrə bircinsli sualtı partlayış yaradırlar. Bundan müxtəlif aylar, illər üçün alınan seysmoqrammaları müqayisə edərək eyni bir ərazi üçün Yer qabığında elastiki dalğanın yayılma məsafəsini təyin edirlər. Yer qabığında və üst mantiyada zəlzələdən əvvəl eyni bir yerdə (məsafədə) zamanın dəyişmə tendensiyası qeyd olunur. Seysmikliyi çox olan ərazilərin müxtəlif hissələrində uzununa və eninə dalğaların nisbətini öyrənirlər. Bu nisbətin vaxtdan asılı olaraq dəyişdiyi aşkar edilib. Zəlzələ təkanı olacaq yerdə bu nisbətin yəni v p /v S 1,62 qiymətinə qədər azaldığı zəlzələdən sonra isə 1,71 səviyyəsinə (ümumi) qədər artdığı müəyyən edilmişdir. Zəlzələnin əvvəlcədən proqnozlaşdırma nişanələrini axtarmaq üçün bu prosesin baş vermə mexanizmini və zəlzələ baş verəcək massivdə süxurların fiziki xassələrinin necə dəyişdiyini yaxşı bilmək lazımdır. §11. Süxurların deformasiyası zaman elastik dalğaların sürəti. İndi biz süxurun deformasiyası zamanı elastiki dalğanın necə dəyişməsinə baxaq. Nəticələrin sadə təhlili üçün deformasiya prosesini sxematik olaraq dörd mərhələyə bölmək lazımdır. 1-ci mərhələdə (şəkil 20) makroçatlar bağlanır (çatlar bağlanır). 2-ci mərhələdə 65 Şəkil.20. Süxurlardan hazırlanmış nümunələrdə deformasiyanın müxtəlif mərhələləri a-xətti deformasiyanın; b-həcmi deformasiyanın gərginlikdən asıllığı. çatların bağlanması və yeni çatların əmələ gəlməsi baş verir, yəni tarazlıq yaranır. 3-cü mərhələdə çatların sayı üstünlük təşkil edir və elastik deformasiyasından kənara çıxır. 4-cü mərhələdə sel kimi çatlar əmələ gəlməyə başlayır, magistral yol əmələ gəlir və dağılma baş verir. Yəqin ki, bu mərhələlərin hamısı ölçülən elastik dalğaların sürətində öz əksini tapacaqdır. Birtərəfli sıxılma zamanı nümunələrdə üfüqi çatlar bağlanmağa başlayır, lakin şaquli istiqamətdə çatlar əmələ gəlməyə başlayır, yəni təsir edən qüvvəyə paralel olaraq çatların sayı artmağa başlayır, bir- birindən qopub aralanma baş verir. Bundan da uzununa elastiki dalğaların sürətinin dəyişməsi yaxud da dağılma prosesinin başlanması nümunənin eninə istiqamətdə uzununa istiqamətdən daha çox olmalıdır. Təcrübi olaraq nümunənin deformasiyası zamanı müxtəlif tip pozulub dağılmalar aşkar olunub. Ona görə də nümunənin bu və ya tip dağılma ərəfəsinə yaxınlaşması zamanı elastiki dalğanın sürətinin dəyişməsini müzakirə etmək istəyiriksə, onda bu dağılma hallarını 66 sistemləşdirmək lazımdır. Təcrübi olaraq nümunələrdə müşahidə olunan dağılmaları dörd yerə ayırmaq olar. Birinciyə çatlarla nümunənin hissəcikləri tətbiq olunan qüvvənin istiqamətinə paralel olaraq çatlarla qopurlar (şəkil 21a). İkinci tip dağılmada nümunə iri çat boyunca iki hissəyə parçalanır, bu nümunə də müəyyən bucaq altında yerləşir, bu bucağın qiyməti yan tərəfdən təsir edən təzyiq dəyişməsilə nümunədən nümunəyə dəyişir (şəkil 21b). Üçüncü tip dağılmada Şəkil 21. Süxur nümunələrində müxtəlif tip qırılıb dağılmaların sxematik göstərilməsi . mütləq əzilib qırılma zonası olur (şəkil 22c), bu halda əsas çat çox mürəkkəb səthə malik olur. Nəhayət, dördüncü tip dağılmada nümunənin bütövlüyü pozulmur, nümunə plastiki olaraq deformasiya olunur (şəkil 21d). Dağılma prosesinin başlanmasına hazırlıqda dağılma zonasında çox aydın olaraq uzununa elastik dalğanın sürətinin azalması müşahidə olunur, bu proses sıçrayışla yox, yavaş-yavaş getməyə başlayır, bu kiçik çatların əmələ gəlməsi ilə baş verir, elə bil nümunəni əziblər. İndi də elastiki dalğaların sürətinin qeyri elastiki deformasiyalarda dəyişməsinə baxaq. Plastik deformasiya əhəmiyyətli dərəcədə yalnız mərmərdən hazırlanmış nümunələrdə baş verir (şəkil 22a). Atmosfer təzyiqində mərmərdən düzəlmiş 67 nümunələr kövrək dağılır və deformasiya zamanı uzununa dalğaların sürətində kəskin dəyişmə müşahidə olunur və şəkil 22b-də çox aydın görünür. Həmin şəkildə hərtərəfli hidrostatik təzyiqin təsiri ilə mərmər nümunələrdə elastiki uzununa dalğaların sürətinin dəyişməsi də göstərilmişdir. Şəkil 22c-dən görünür ki, hidrostatik təzyiq artdıqca sürətin qiyməti plastik deformasiya zamanı artmağa başlayır. Şəkil 22. Nümunələrin deformasiyası zamanı uzununa dalğaların sürətinin nisbi dəyişməsi(Volaroviçə görə). §12. Süxurların dağılmasından qabaq kompleks fiziki parametrlərin dəyişməsi. Süxurların müxtəlif fiziki xüsusiyyətlərinin dağılma ərəfəsi zamanı öyrənilməsi, dağılma mexanizmini öyrənmək üçün dolayı üsuldur. Bu təcrübələr imkan verir ki, dəyişən fiziki kəmiyyətlərdən hansı təzyiqin təsiri zamanı nümunənin dağılma prosesini əvvəlcədən müəyyən etməyə imkan verə bilər. İndi biz kompleks kəmiyyətlərin təzyiqin təsirindən özünü necə aparmasına baxaq. Eyni zamanda çox maraqlıdır ki, nümunənin dağılma prosesindən əvvəl ölçülən fiziki kəmiyyətlər özlərini anomal aparırlar. Nümunələrin tədqiqi onların həmin dərinlikdə yerləşdiyi şəraitə yaxın təzyiq altında aparılmışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|