Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
50 tiklik xassəsini daha güclü azaldır ki, bu da bu tip süxurların hamı- sına aiddir. Az məsaməli qum daşları və əhəng daşları tərkibində böyük miqdarda aşqara malik olmadığından, çox hallarda özlərini monomineral kimi aparırlar. Bu süxurların elastiklik parametrləri də yüksək qiymətə mlik olur (şəkil 13). Şəkildən görünür ki, belə əhəng daşlarında və qum daşlarında uzununa dalğaların sürəti 4kbar təzyiqdə 6,5 km/sanyə çatır, kvars və karbonatlardakı uzununa dalğaların sürətinin orta qiymətinə yaxınlaşır. Bu halda karbonat sementli qum daşları başqalarına nisbə- Şəkil 13 . Xəzər ətrafı qum daşları nümunələrində uzununa dalğanın sürətinin təzyiqdən asıllığı.(Volaroviç və Balakişibəyliyə görə) tən daha böyük sürətə malik olur. V=f(p) qrafiki az məsaməli əhəng daşları və qum daşları üçün şəkildə verilmişdir. Maqmatik və metamorfik süxurları az məsaməliliyə malik olduqları üçün bu süxurlar əsasən mineral tərkiblə səciyyələnir. Artıq çoxdan məlumdur ki, maqmatik süxurlarda elastiki dalğaların sürəti əsasi süxurlarda daha böyük olur (şəkil 14). Şəkildə uzununa dalğaların sürətinin təzyiqdən asılılığı göstərir ki, üç tip intruziv ultraəsasi, əsasi, turş süxurlarda sürət qanunauyğun olaraq müəyyən oblastlarda yerləşir. 51 Mineral tərkibin elastik dalğaların sürətinə təsirini süxur iki üç komponentdən ibarət olduqda asanlıqla müşayiət edə bilərik. Süxur əmələ gətirən mineralların təzyiq altında elastiklik Şəkil 14. Uzununa dalğaların sürətinin təzyiqdən asılılığı. 1-qranit 262; 2-qabro-diorit 38; 3-olvinli piroksenit 469. xüsusiyyətləri haqda məlumat əldə olunduqdan sonra, süxurların elastiklik parametrlərinin hesablanması mümkün oldu. Müxtəlif mineralların orta sıxlığını və uzununa dalğaların sürətini bilərək süxurların uyğun xüsusiyyətlərini hesablamaq olar, əgər süxurun mineral tərkibinin miqdarı məlumdursa, ilk yaxınlaşmada bunu aşağıdakı kimi etmək olar. Tutaq ki, x i süxurun bu və ya min- eral tərkibinin nisbətidir, i isə onların sıxlığıdır. i onlarda uzununa dalğaların sürətidir. Onda süxurun sıxlığını aşağıdakı formula ilə ifadə etmək olar. i x i Sürəti ifadə etmək üçün tutaq ki, i-ci mineral süxurda uzununa dalğaların getdiyi yol onun həcmi ilə mütənasibdir. Lx burada L nümunənin uzunluğudur, dalğanın keçməsinə sərf olunan zaman Lx - 52 i /V i . Onda L/v= x i / v i . Beləliklə, hesablanan sıxlıq və uzununa dalğaların sürəti bəzi süxurlarda təcrübədən alınan qiymətlərlə müqayisə olunmuşdur. Təcrübələr göstərdi ki, hesablanılan sürət və sıxlıq təcrübi qiymətlərdən bir qədər çoxdur. Bunun belə olmasının məsaməliliklə əlaqədar olması güman olunur. Atmosfer təzyiqində sürətin təcrübədən alınan qiyməti hesablanılandan azdır, yüksək təzyiqlərdə isə əksinə təcrübi qiymət hesablanılandan çoxdur. Kiçik məsaməli süxurlarda sürətin hesablanılan və ölçülən qiy- mətləri arasında fərq çox azdır, yüksək təzyiqlərdə bu fərq daha kiçik olur. Süxurlarda uzununa dalğaların və parametrlərini hesabladıqda süxurun mineral tərkibi faizlə dəqiq məlum olmalıdır. Ancaq bu da eksperimentdən alınan nəticələri əvəz edə bilməz, çünki hesablama- larda süxurun tərkibindəki mineral dənələrin istiqaməti və dənələr arasındakı əlaqə nəzərə alınmayıb, bu da əhəmiyyətli dərəcədə rol oynaya bilər. §4. Məsaməliliyin təsiri. Əvvəldə göstərildiyi kimi süxurun fiziki və mexaniki xassələrinə yüksək təzyiq və temperaturada təsir edən faktor mineral tərkibdir. Bununla yanaşı, süxurun elastiki və mexaniki xassələrinə təzyiqinin təsiri nəticəsində dəyişməsi prosesinə təsir edən faktor məsaməlilikdir. Buna görə də süxurların bir çox xassələrinin dəyişməsi çox məsaməli süxurlarda, az məsaməli süxurlara nisbətən daha böyük olur. Madam ki, mineral tərkib ilk növbədə süxurlarda elastiki dal- ğaların sürətinin səviyyəsini və mexaniki parametrlərini təyin edirsə, onda məsaməlilik və məsamələrin forması təzyiqinin funksiyası olaraq bu xassələrin əyrilərinin xarakterindən asılı olacaq. Süxurların məsaməliliyinin formasına baxaraq bu nəticəyə gəlmək olur ki, məsamələrin forması çox müxtəlif olur. Biz əsasən bunun iki növynə baxaq. Həcmi məsaməlilik ölçüləri bütün istiqamətlərdə eyni tərkibdə olur və yarıq-yarıq məsamələr yaxud mikroçatlardır, bunların ölçüləri bir istiqamətdə 2-3 tərtib o biri istiqamətdən azdır. Bu təsəvvürlərə əsasən məsaməli bərk cismlərin modeli üçün hesablamalar aparılmışdır və göstərilmişdir ki, nəzəri əyrilər v=f(p) 53 süxurun təcrübi əyrilərini çox yaxşı əks etdirir. Bu iki növ məsaməliliyin olması süxurlar üçün v=f(p) tipik qrafiki ilə əlaqədardır (Şəkil 15). Bunlardan birincidə sürət xeyli artır, ikincidə təzyiqin böyük qiymətində sürətin artması yavaş gedir. Birinci hissədə sürətin artımı təzyiq artdıqca süxurda olan deşiklər və dənələrin təmasları arasındakı mikroçatlar bağlanır və bütöv bir mühit yaradır, bu oblastda sürətin kəskin artmasına səbəb olur, bu da süxurun akustik keçiriciliyinin güclü artmasına səbəb olur. Çökmə süxurlarda məsaməlilik süxurun elastiklik xassəsinə çox təsir edir. bütün çökmə süxurlarda məsaməlilik çox böyük olur. Süxurun gövdəsi çox hallarda kifayət dərəcədə yumşaq olur. Nəticədə təzyiqin təsirindən məsaməlilik geriyə dönməz dəyişməyə məruz qalır. Böyük dərinliklərdən götürülmüş eyni tip süxurlarda məsaməlilik az qiymətə malik olur və elastiklik parametrlərin məsaməlilikdən asılılığı eyni olur. Axırda məsaməliliyin, süxurların elastiklik əmsalına və əksinə davamlılığına baxaq. Bu xüsusiyyətlər təbii olaraq məsaməlilik art- dıqca azalmağa başlayır. Az çatlı bərk süxurlarda Yunq modulu üçün ümumiləşmiş qiymətlərin məsaməlilikdən asılılıq diaqramı veril- mişdir (Şəkil 15). Şəkil 15. Bərk süxurlarda məsaməliliyin elastiklik (a) və sıxlıq (b) xarakteristikalarına ümumiləşmiş təsiri. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|