Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
58 Artma dərəcəsi doyuran məhlulun xassələrindən və məsamələrin strukturundan asılıdır. Belə fikir söyləyirlər ki, kristallik süxurlarda məsamələr maye ilə dolduqda sürətin dəyişməsinə az təsir edir. Bundan başqa belə zənn edirdilər ki, maqmatik süxurlar maye ilə doyuzdurulduqda elastiki dalğanın sürəti təzyiq artdıqca dəyişməz qalır. Təbiətdə süxurlar adətən bu və ya digər dərəcədə mayelərlə, mineral sularla, neftlə, qazla doymuş olur. Hətta sərbəst su Maxaroviçiç sərhədinə qədər süxurun tərkibində olur. Təzyiqin artması ilə suyun özüllüyü dəyişmir. Yağ-karbohidrogenlər, neft süxurun məsaməliliyindən böyük keçicilik xüsusiyyətinə malikdir, yəni nüfuzluğu böyükdür. Özüllük təzyiqdən asılı olaraq dəyişmir o e kp –p təzyiqindəki özüllükdür. o – atomosfer şəraitində özüllükdür, k isə əmsaldır. Su ilə doymuş maqmatik süxurlarda uzununa dalğaların sürəti quru nümunələrdəki sürətindən çoxdur. Yüksək təzyiqlərdə v=f(p) əyrisi quru və su ilə doymuş süxurlarda bir-birinə yaxınlaşır, bu süxurun məsaməliliyindən asılıdır. Yarığa bənzər çatlar olmayan süxurlarda məhlulla doymanın təsiri uzununa dalğaların sürətinə az təsir edir. Yazılanların xülasəsindən demək olar ki, maye ilə doydurulmuş çökmə süxurlarda quru süxurlara nisbətən elastiki dalğaların sürəti süxurun rejimində olan kiçik təzyiqdə xarici hidrostatik təzyiqinin artması ilə artır. Hətta az məsaməli maqmatik süxurların boşluğunda olan maye sürətin dəyişməsinə nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir edəcəkdir. Bu Yerin səthinə yaxın olan süxurlarda daha parlaq özünü göstərir. Təzyiqin artması ilə sürətin artması maqmatik süxurlarda daxili təzyiqin xarici təzyiqdən az olması şərti ödəndikdə baş verir. §7. Süxurun yaşının təsiri. Süxurun yaşına başqa faktorlardan ayrılıqda baxmaq ehtimalı daha mürəkkəb hesab olunur. Eyni yaş qrupuna mənsub olan eyni tərkibli süxurlar eyni xassəyə malik deyillər. Buna görə də eyni cinsli strukturlarda süxurun əmələ gəlmə tarixini və yerləşdiyi yeri nəzərə almaq lazımdır. Süxurun yaşının dəyişməsi ilə məsaməlilik artır, yaxud azalır, həmçinin çatlıq, bəzən 59 də süxuru təşkil edən mineralın tərkibcə miqdarı dəyişir. Qədim süxurlarda metamorfikləşmə əlamətləri əmələ gəlir. Bütün bunların hamısı dolayıda olsa süxurun fiziki xassələrinə təsir edir. Deyilənlərə baxmayaraq müxtəlif yaşlı çökmə süxurları uzununa dalğaların dəyişməsinin qanunauyğunluğunu müqayisə etmək əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə təcrübə üçün materiallar 3-4 kbar təzyiqdə Azərbaycandan götürülmüş çökmə süxurlarda aparılmışdır. Nümunələr neogen və alt təbaşir çökmə süxurlarıdır. Aparılan tədqiqatlargöstərir ki, süxurların fiziki parametrləri süxurun yaşı artdıqca artır. 4 kbar təzyiqində sürətin qiyməti ilə yaşı arasında olan fərq aydın görünür (Şək.18,19). Böyük təziqlərdə sürətin qiyməti Azərbaycan və Karpatyanı ərazidən götürülən süxurlarda eynidir, ancaq aşağı təzyiqlərdə sürətin qiyməti Azərbaycandan olan süxurlardan kiçikdir. Bunu sıxlıq üçündə demək olar. Bunu Azərbaycan süxurlarının Karpatyanı süxurlardan cavan olması ilə izah etmək olur. Şəkil 18. Üçüncü dövr qum Şəkil 19. Təbaşir dövr üçun qum daş daşlarında uzununa dalğaların . larında uzununa dalğaların sürətinin sürətinin təzyiqdən asılı olaraq təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsinin yerləşdiyi oblast; bütöv xətlə yerləşdiyi oblast.1-Karpat yanı; 2- Azərbaycandan götürülmüş Azərbaycan; 3-Krım(Volaroviçə görə qum daşları, qırıq xətlə isə Pribaltikadan götürmüş nümunələr). 60 §8. Metamorfikləşmə prosesinin təsiri. Süxurların metamorfizmi onun mineral tərkibinin (bəzən kimyəvi) və onun strukturunun dəyişməsi ilə özünü büruzə verir. Bu dəyişmə mineralların yenidən kristallaşması və diferensiasiyası zamanı baş verir. Yenidən kristallaşma metamorfizmin ən vacib prosesidir, bu süxurun köhnə mineral tərkibinin və strukturunun dəyişməsi bunun əvəzinə yeni mineralın və strukturun əmələ gəlməsi ilə özünü göstərir. Bəzi hallarda ola bilsin ki, təkcə mineral tərkib dəyişir, struktur əvvəlki kimi qalır, yaxud da əksinə. Bu dəyişikliyə uyğun olaraq süxurun fiziki xassələri də dəyişir. Metamorfikləşmə prosesi xarici şəraitlə təyin olunur: təzyiq, temperatura (hərtərəfli və istiqamətli) maye və qazların kimyəvi təsiri ilə. Fiziki-kimyəvi amillərin üstünlüyündən asılı olaraq müxtəlif növ metamorfizm ayrılır. Kataklastik metamorfizmə baxaq. Bu birtərəfli təzyiqin təsirindən süxurlar qırılıb dağılır, yaxud süxur və minerallarda başqa cür parçalanma deformasiyasına məruz qalır. Nəticədə struktur dəyişir, süxur daha boş olur. Belə halda süxurun məsaməliliyi və mikroçatları artır. Bununla əlaqədar olaraq süxurun elastikliyi və davamlılığı xarakteristikaları aşağı düşür. Təmas metasomatik metamorfizm nəticəsində olivinin tərkib hissələrinə parçalanır, bu müxtəlif miqdarlı sulu silikat maqni və dəmirin əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunur. Temperaturun 500 C-dən aşağı düşməsi ilə dəmirli- maqnezial silikatın hesabına serpentinit əmələ gəlir. Bəzi hallarda olivin süxurlarının bir qismi serpentləşir: dunitə, peridotitlərə çevrilir. Ultraəsasi süxurlarda az miqdarda serpentinitin olması süxurun elastiki parametrlərini və sıxlığını azaldır. Aydındır ki, olivinin elastikliyi serpentininkindən nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxdur. Süxurların metamorfikləşməsi prosesinin onun elastiklik xassələrinə təsirinə baxdıqda gördük ki, bu süxurun mineral tərkibinin və strukturunun dəyişməsi ilə əlaqədardır. Bu halda süxurun strukturunun yumşalması kəskin dağıdıcı prosesin baş Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|