Xələfli A. A

 
186 
Şaquli  zondlamada  çox  saylı  əyrilərin  təhlili  nəzəri 
hesablanmış  (şəbəkədə)  əyrilərlə  müqayisə  olunaraq 
aparılır. 
 
       
 
Şək.65. İki laylı ŞEZ əyrisi. a-

1
>

2
; b-

1 

 

2 
 
                      
 
        
Şək.66. Fərz olunan müqavimət kəsilişi. 
 
Şaquli  zondlama  üsulu  dərin  strukturların  tədqiqində  geniş 
istifadə  olunur.  Bu  işlərin  aparılması  bir  çox  məsələlərin  həlli  üçün 
böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  məsələlər  aşağıdakılardır:  geoloji 
xəritəalma,  neft,qaz,  daş  kömür,  duz  və  başqa  faydalı  qazıntıların 
axtarışı,  laylı  çökmə  süxurlarda  faydalı  qazıntıların  axtarışı,  üstü 
torpaqla örtülmüş köklü süxurların relyefinin öyrənilməsi və s. 

---

 
187 
 
 
Şək.67. Üç laylı ŞEZ əyrisinin tipləri. 
 
 
Şək.68. İkilaylı 

2
 paletkası. 
 

---

 
188 
İkilaylı  əyrilərin  kəmiyyətcə  təhlilinin  əsas  elementlərinin 
təyininə  baxaq.  İki  laylı  kəsilişdə 

2
/ 

1
  nisbətinin  müxtəlif 
qiymətləri  üçün  hesablanan 

2   
nəzəri  əyrisi  bir  diaqramda  ikilaylı 
şəbəkə  növü  kimi  qurulur.  (şəkil68).  Şəbəkənin  hər  bir  əyrisi  üçün 

2
/ 

1 
nisbi göstərilmişdir. h
1
 və 

1 
 qiymətləri vahid götürülür h
1
 və 

1
  –in  kəsişdiyi  nöqtəyə  şəbəkənin  çarpazı  deyilir.  Şaquli 
zondlamanın  müşahidələrindən  alınan  əyrini  şəffaf  kağıza  çəkib 
(şəkil 69 b) əyrinin koordinatları AB/2 və 

f
 qeyd olunur. Sonra şaquli 
zondlamanın  əyrisini  ikilaylı  şəbəkənin  əyrisinin  üzərində 
yerləşdirərək  elə  etmək  lazımdır  ki,  əyri  şəbəkənin  əyrisinin  üzərinə 
düşsün,  əyrinin  və  şəbəkənin  oxları  paralel  olsunlar.  Əyrilər  üst-üstə 
salındıqdan sonra şəffaf  kağızda şəbəkənin çarpazını qeyd edirlər (h
1
 
və 

1
–in kəsişdiyi 
nöqtə) və şəbəkə əyrisinin indeksi yazılır. Sonra şəffaf kağıza şaquli 
zondlama əyrisi ilə birlikdə yenidən biloqarifmik blank gətirilir və h
1 
xətti  ilə  layın  sərhədinin  ayrıldığı  dərinliyi  təyin  edirlər.  Burada 
AB/2  oxundan  istifadə  olunur (bax  şək.69  b) 

f
  oxundan 

1
 qiyməti 
götürülür. 
 

---

 
189 
 Şək.69.  Geoelektrik  kəsiliş  və  ŞEZ  əyrisinin  təhlili.  A-nəzəri  şəbəkə; 
b-söl ŞEZ əyrisi. 
 
Şəbəkədən 

2
/ 

1 
nisbəti götürülür (şək. 68 a), bu dairə ilə işarə 
olunur. 

2
/ 

1
  nisbətini  və 

1
  in  qiymətlərini  bilərək  ikinci  layın 
müqavimətini hesablamaq olur. 
Elektrik  zondlamanı  təkcə  simmetrik  qurğu  ilə  yox,  AMNB  və 
başqaları o cümlədən üç elektrodlu qurğular vasitəsi ilə də aparmaq 
olur.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
190 
 
 
 
 
XVI FƏSİL. FİZİKİ-KİMYƏVİ MƏNŞƏLİ  
ÜSULLAR 
 
§62. Təbii elektrik sahəsi üsulu 
Təbii  elektrik  sahəsi  üsulu  Yer  qabığının  səthinə  yaxın  sulfidli, 
kobaltlı,  qrafitli,  maqnetitli,  nikelli,  antrasitli,  piritli,  pirrotinli  və 
kömürlü  süxur  layları  ətrafında  yaranan  yerli  elektrik  sahəsinin 
öyrənilməsinə əsaslanıb. 
Təbii  elektrik  sahəsi  yerdə  insan    müdaxiləsi  olmadan  elektrik 
hərəkət  qüvvəsi  sayəsində  kimyəvi,  süzulmə  və  diffuziya  prosesləri 
zamanı  baş verir. 
Təbii  elektrik  sahəsi  eyni  zamanda  məsaməli  laylarda  suyun 
dövriyyəsi nəticəsində, filiz kütlələrinin sərhədində, yaxud da müxtə-
lif  keçiricili  iki  layın  sərhəddində,  həmçinin  yer  altında  süni 
yaradılmış qurğuların ətrafında (su, qaz boruları, dəmir yolu relsləri) 
yaranır. 
Təbii  elektrik  sahəsinin  yaranmasının  əsas  səbəbi  fiziki-kimyəvi 
proseslərdir, bu sulfid yataqlarında aşınma nəticəsində oksidləşmə və 
bərpaolma reaksiyaları zamanı filiz kütləsinin iştirakı ilə baş verir. 
İstənilən elektrik hərəkətverici qüvvəsi tərəfindən filiz kütləsində 
polyarizasiya  baş  verir,  onda  həmin  ərazi  üzərində  təbii  elektrik 
sahəsi müşahidə olunur. Kəsilişin üst qatı oksigenlə zəngin olur. Filiz 
kütləsi su ilə oksidləşmə reaksiyasında iştirak edir, öz elektronlarını 
ona  verərək  müsbət  yuklu  potensial  əldə  edir,  bu  kütləni  özündə 
yerləşdirən  mühit  isə  yüklənərək  mənfi  potensiala  malik  olur  (şəkil 
70).  
Kəsilişin alt hissəsində bərpaolunma reaksiyası nəticəsində  filiz 
kütləsi  elektronları  özünə  birləşdirir  və  mənfi  potensial  yaradır, 
kütləni  özündə  saxlayan  mühit  isə  müsbət  yüklü  potensiala  malik 
olur. Yüklərin belə paylanması elektrik sahəsinin yaranmasına səbəb 

---

 
191 
olur.  Ona  görə  də  filiz  yataqları  üzərində  mənfi  potensiallı  elektrik 
sahəsinin  yaranmasına  səbəb  olur  və  müşahidə  edilir.  Mənfi 
potensiala  malik  olan  anomaliya  filiz  kütləsinin  yerləşdiyi 
dərinlikdən və onun ölçülərindən asılıdır. 
 
 
Təbii  elektrik  sahəsi  üsulu  hidrogeoloji  və  dağ  mühəndis 
tədqiqatlarında,  torpaq  sularının  axma  istiqamətinin  təyini,  torpaq 
layları altında çat suların çıxdığı yerin, su quyularında suyun süzülüb 
yığılmasının  və  s.-nin  öyrənilməsində  ən  geniş  istifadə  olunan 
sahədir.  Bundan  başqa  bu  üsul  faydalı  qazıntıların  yüksək  keçirici 
süxurların  xəritəyə  alınmasında  geniş  istifadə  olunur.  Təbii  elektrik 
sahəsinin  ölçülməsi  Yerin  səthində,  quyuda,  yeraltı  dağ  mədən 
istehsal  yerlərində  aparılır. Elektrodlar  arasında potensiallar fərqinin 
qiyməti  M  elektrodunun  yerləşdiyi  məntəqənin  potensialı  adlanır. 
(şəkil 71 a 1,2,3 məntəqə).  
 
                     
 
Şək.70. Sulfid yatağı üzərində təbii elektrik sahəsinin yaranması.  
 
Potensial  üsulla  görülən  iş  qəbuledici  elektrodlardan  M  birinin 
yerini  dəyişməklə  aparılır,  ikinci  elektrod  N  ana  xətt  üzərində 
tərpənməz  yerləşdirilir  və  potensialın  qiyməti  həmin  nöqtədə  sıfır 
qəbul  olunur.  Potensialın  qiyməti  əyri  və  bərabər  potensial  xəritəsi 
kimi göstərilir (bax şəkil 72 a,b). 
Potensialın izoxəttinin xarici görünüşü filiz kütləsi haqda ümumi 
təsəvvür  yaranmasına  imkan  verir.  Layın  oxunun  kiçik  qiyməti 

---