Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
196 qütbləşmə f əmsalı fon rolunu oynayır (1,5-2%) və ayrılan anomaliyanın filizləşmə ilə əlaqədar olduğunu göstərir. XVII FƏSİL. DƏYİŞƏN ELEKTROMAQNİT SAHƏSİ ÜSULU. NƏZƏRİ ƏSASLARI Dəyişən cərəyan elektrik kəşfiyyatında sabit olmayan harmonik elektromaqnit sahəsi öyrənilir. Dəyişən cərəyan müəyyən dövr ərzində həm qiymətini, həm də istiqamətini dəyişir. Bu da sabit cərəyan kimi elektrik sahəsi yaradır və dəyişən kəmiyyətlərlə (gərginlik E, cərəyanın sıxlığı c, potensiallar fərqi U və s.), həm də dəyişən maqnit sahəsi ilə (maqnit induksiyası B və gərginliyi H) təsvir olunur. Harmonik sahə dedikdə elə sahə başa düşülür ki, bütün kəmiy- yətlər zamandan asılı. olaraq kosinus yaxud sinus qanunu ilə dəyişir ) cos( 0 e t E E Burada E sahənin gərginliyinin amplitudasının qiyməti; ( -bucaq tezliyi, yaxud dövrlərin sayı 2 s; e , t=0 olanda başlanğıc fazadır t- zamanın indiki koordinatıdır. Elektrik kəşfiyyatında dəyişən maqnit sahəsi sabit cərəyan üsulunda olduğu kimi ya qalvanik yaxud induktiv üsulla yaradılır (bax §56). Buna baxmayaraq, qalvanik üsulla həyəçanlanma sabit cərəyan üsuluna nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu halda dəyişən cərəyanın yaratdığı dəyişən maqnit sahəsi yerdə Ab xəttində induksiya cərəyanı yaradır, süxur layında mürəkkəb sahə yaranır, bu 197 cərəyanlar cəmlənərək yerdə yekün qalvanik və induktiv cərəyan yaradır. İnduktiv üsulda qidalandırıcı xətt kimi ya birdolaqlı, ya çoxdolaqlı çərçivədən istifadə edilir və yaxud da böyuk konturlu ilgək Yerin üstünə qoyulur. Buradan buraxılan cərəyan özünun dəyişən maqnit sahəsi ilə süxur qatında ikinci induktiv elektrik cərəyanı yaradır. Radiodalğalar üsulunda qapalı çərçivələri açıq konturlarla əvəz edirlər, buna dalğa buraxmaq antenası deyilir. Dəyişən cərəyanın əsas xususiyyəti ondan ibarətdir ki, bu dəyişən maqnit sahəsi yaradır, bu da öz növbəsində ikinci (induktiv) elektrik sahəsi yaradır. Beləliklə, mürəkkəb elektromaqnit sahəsi yaranır. Birinçi və ikinci sahələr eyni zamanda mövcud olurlar, ölçmələr zamanı bu iki sahənin həndəsi cəmini ölcüruk. Dəyişən ikinci maqnit sahəsi və ikinci induktiv elektrik sahəsi birinci sahədən fazasına görə geri qalır. Maraqlı haldır ki, dəyişən cərəyan sahəsində keçiriçinin müqa- viməti cərəyanın tezliyi artdıtça artır, omik müqavimətdən başqa induktiv müqavimət də yaranır. Cəryanın tezliyi artdıqca induktiv cərəyan keçiricinin səthi ilə yayılmağa başlayır, bu da naqilin en kəsiyinin sahəsinin azalması deməkdir və yaxud omik müqavimətin artmasına səbəb olur. Dəyişən cərəyanın yaratdığı sahənin ikinci xususiyyəti var ki, cərəyan mənbəyindən uzaqlaşdıqca sahə zəifləyir. Bu, onunla izah olunur ki, keçiriçi mühit elektromaqnit sahənin enerjisinin bir hissəsini udur, beləliklə, bu enerji istilik enerjisinə çevrilir. Cərəyanın tezliyi və mühitin elektrik kəçiriciliyi artdıqca enerjinin udulma əmsalı artır. Beləliklə, dəyişən cərəyanın Yerin dərin qatlarına getməsi təkcə AB xəttinin uzunluğundan yox, cərəyanın tezliyindən və süxurların keçirciliyindən asılıdır. Cərəyanın tezliyi və mühitin elektrik keçiriçiliyi nə qədər çox olsa, cərəyanın dərin qatlara keçməsi bir o qədər az olaçaqdır. Hər bir nöqtədə yaranan elektromaqnit sahəsi burada yaranan elektrik sahəsinin gərginliyi, E və maqnit sahəsinin gərginliyi H ilə təsvir olunur. 198 Elektrik sahəsinin gərginliyini E ölçmək üçün sabit cərəyan üsulunda olduğu kimi yeryə çalınmış qəbuledici elektrodlara MN mikrovoltmetr birləşdirilir. MN elektrodları arasındakı məsafəyə aid olan potensiallar fərqi MN kəsiyinin mərkəzində sahənin gərginliyinə yaxın E qiymətini verir. Maqnit sahəsinin gərginliyinin H qiymətini induktiv üsulla qəbuledici çərçivə ilə ölcürlər. Kütlənin ölçüləri nə qədər böyuk olsa və onun elektrik keçiriçilyi yuksək olsa, maqnit sahəsinin gərginliyi H normal sahənin gərginliyinə nisbətən güclü olaçaq. İnduktiv üsulun köməyi ilə yaranan və ölçülən elektromaqnit sahəsi elektrik kəşfiyyatında mühüm üstünlüyə malikdir, bu nəinki üsulun istifadə sahəsini genişləndirir eyni zamanda burada yerə elektrodlar ça lmağa ehtiyac qalmır, həm də üsul qış mövsümündə iş aparan zaman böyük əhəmiyyət kəsb edir. §64. Maqnit tellurik üsul Günəşdən gələn güclü yüklü zərrəçiklər seli yerin ionosfer qatında olan atom və molekulları parçalayır və burulğanlı cərəyan yaradır, bunun təsiri ilə Yer qabığında və mantiyada təbii elektromaqnit sahəsi yaranır, buna maqnit tellurik sahə deyilir. Bu iki sahənin cəmindən ibarətdir: maqnit tərkib hissəsi və elektrik tərkib hissəsi E. Axırıncı tellurik sahə adlanır. Zamandan asılı olaraq tellurik sahənin dəyişməsinin xüsusiyyətlərini öyrənməklə məşğul olan üsul yarandı. Eyni zamanda maqnit və elektrik sahələrinin tərkib hissələrinin öyrənilməsi maqnitetellurik zondlama və maqnittellurik profilləmə üsullarının yaranmasına gətirib çıxardı. Maqnit tellurik sahə çox kiçik tezliyə malikdir, ona görə də Yerin çox dərin qatlarına keçə bilir, bu bir neçə on(10) yüz km dərinliyə qədər çata bilir, (TZ) tellurik zondlama məhz bu səbəbdən də ən dərin üsullardan biridir. Yerdə tellurik cərəyanın olmasını aşkar etmək üçün ölçü cihazına qoşulmuş ikielektrodlu MN qurğusundan istifadə edirlər. Cihazın əqrəbinin kənara çıxması TÇ gərginlyinin qiymətinə uyğun gəlir. H və E vektorları verilmiş məntəqədə zamandan asılı olaraq nəinki Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|