Xezer 324 41-70. cdr pdf cdr

rı aradan qaldırmaq üçün xərclənən məbləğ daha çox və 

daha az effektlidir. Bu mənada, riskli uşaqların erkən təh-

silinə xərclənən vəsait sonralar erkən dövrün çatışmaz-

lıqları səbəbindən yaranan uğursuzluqlara xərclənən və-

saitdən dəfələrlə azdır. 

Araşdırmalar göstərir ki, koqnitiv bacarıqlar gələcək 

uğur üçün lazım olan tələblərin yalnız bir hissəsidir. Yaxşı 

həyat üçün lazım olan maaş, təhsil, sağlamlıq və digər bir 

çox aspektlərin təminatında xarakter bacarıqları da vacib-

dir. Özünənəzarət, açıqfikirlilik, insanlarla yola getmək, 

planlaşdırma  və  qətilik  kimi  bacarıqlar  insanlara  uğur 

əldə etməkdə, iş tapmaqda və ümumilikdə rahat həyat ya-

şamaqda yardımçı olur. Koqnitiv və xarakter bacarıqları 

insanda bir tamlıq təşkil edir. Bacarıqdan yeni bacarıq ya-

ranır.  Daha  motivasiyalı  uşaqlar  daha  çox  öyrənməyə 

meylli olurlar. Daha məlumatlı insanlar adətən daha ağıllı 

qərarlar  verirlər.  Əlverişsiz  mühitdən  (disadvantaged 

background) olan uşaqlar bağçaya gedənə qədər artıq bu 

Məktəbəqədər  yaş  dövrü  uşaq  həyatında  çox 

sahələrdə geri qalır və sonralar da istənilən səviyyəyə çata 

həssas  mərhələdir.  Nevroloji  araşdırmalar  sübut 

bilmirlər. Bu baxımdan kasıb uşaqlar üçün erkən təhsilin 

etmişdir  ki,  uşaqlar  doğularkən  öyrənməyə  hazır 

təminatı iqtisadi qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmaqda ən 

olurlar. Uşaq həyatının ilk illəri beynin sürətli inkişaf 

güclü vasitələrdən biridir. 

dövrüdür və insan beyninin inkişafı prosesinin 90%-i 

Bütün bu nəticələr, əlbəttə ki, erkən təhsilin keyfiyyə-

bu   yaş dövründə baş verir. Uşaqların əqli, fiziki və 

tindən çox asılıdır. Belə ki, çox zaman dövlət proqramları 

emosional  inkişafı  baxımından  ilk  beş  il  ən  vacib 

gözlənilən  nəticəni  verə  bilməmişdir.  Bunun  da  səbəbi 

dövrdür və bu dövrdə keyfiyyətli erkən təhsil gələcək 

proqramın düzgün keyfiyyətdə aparılmamasıdır. Beləlik-

uğurların əldə edilməsi üçün çox vacibdir. 

lə, uyğun dizayn, yüksək standartlar, yaxşı təlim keçmiş, 

Bir sıra sosial iqtisadi faktorlar uşaqların psixoloji 

uyğun maaş verilən heyət, güclü rəhbərlik və yoxlama, la-

inkişafı və məktəbdə əldə edəcəyi uğurlara mənfi təsir 

zımi maliyyələşmə və qiymətləndirmə uğurlu layihənin 

göstərə bilər. Bu faktorlara kasıblıq, aşağı sosial təbə-

və təhsilin keyfiyyətinin əsas amilləridir.

qəyə aid olma, valideynlərin təhsilsiz və ya aztəhsilli 

Uşaqların Erkən Təhsil və Qayğısı (UETQ) sahəsində 

olması və s. daxildir.

keyfiyyəti artırmaq beş əsas komponentin üzərində da-

Aşağı gəlirli, aşağıtəhsilli, etnik və sosiolinqvistik 

yanır: 1.Keyfiyyəti əks etdirən məqsəd və qanunvericili-

azlıqlara mənsub olan valideynlər uşaqların evdə ana-

yin hazırlanması; 2. Kurikulum və standartların hazırlan-

ları tərəfindən böyüdülüb öyrədilməsinin tərəfdarıdır. 

ması və həyata keçirilməsi; 3. İxtisaslaşma, təlim və iş şə-

Bu valideynlər uşaqlarının gələcəkdə yaxşı karyera sa-

raitinin yaxşılaşdırılması; 4.Ailələrin və icmaların bu işə 

hibi  olmalarını  arzulamalarına  baxmayaraq,  bu  arzu 

cəlb olunması; 5.Yeni məlumatların, tədqiqat işlərinin və 

ilə erkən təhsil arasındakı bağlılığı görə bilmirlər. Təd-

monitorinqin genişləndirilməsi.

qiqatlar  göstərir  ki,  ev  təhsili  bağça  təhsili  qədər 

Son  illər  UNİCEF  uşaqların  inkişafı  istiqamətində 

effektli ola bilməz. Evdə valideynlərin təhsilsiz və ya 

xeyli işlər görmüşdür və bu işdə müxtəlif yanaşmalar tət-

aztəhsilli  olması,  evdəki  danışıq  dilinin  tədris  dili 

biq edilmişdir: valideynlərin təhsili, uşaqların səhhəti  və 

olmaması,  evdəki  vəziyyətin  optimal  öyrənmə  üçün 

inkişafı, evə səfərlər, qadınların və kişilərin bu prosesə 

u y ğ u n   o l m a m a s ı   b u   e ff e k t i v l i y i   a z a l d a n  

cəlb edilməsi, məktəbəqədər təhsil, kommunikasiya yol-

səbəblərdəndir.

larının yaradılması və s. 

“Uşaqların erkən təhsil və qayğısı: gələcəyin nə-

ABŞ-da Boston universitetində  Dr. Barry Zuckerman  

aliyyət amilləri” mövzusunda tədqiqatlar göstərmiş-

tərəfindən pediatr və digər səhiyyə işçiləri üçün yaradılan 

dir ki, uşaqların erkən təhsilinə xərclənən pul ağıllı in-

“Əlaqə yarat və oxu” adlı proqram çərçivəsində pediatrla-

vestisiyadır. XXI əsr üçün keyfiyyətli erkən təhsil yol-

ra uşaqları yoxlamaq üçün mütəmadi olaraq evlərə gedər-

ların çəkilməsi və ya internet qədər önəmlidir, bu sa-

kən   analara uşaqlarına oxumaq üçün sadə kitablar ver-

həyə investisiya qoymaq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir. 

mək, oxuma qaydalarını öyrətmək, onları buna həvəslən-

Keyfiyyətli erkən təhsilin bütün sosial və iqtisadi qru-

dirmək  məqsədilə  təlim  keçdilər.  Burada  məqsəd 

pa aid uşaqlar üçün faydaları vardır.

uşaqlara  oxumağı  öyrətmək  deyil,  analarda  uşaqlarını 

 Məktəb və daha sonrakı dövrlərdəki uğursuzluqla-

pozitiv  və  tərbiyəvi  böyütmə  təcrübəsinin,  uşaqlarda 

56

324 Dekabr  2013

UŞAQLARIN  ERKƏN  İNKİŞAFI  VƏ  TƏHSİLİ 

ARAŞDIRMA

ARAŞDIRMA

Günay Ağayeva

---

57

324

Dekabr  2013

emosional  bağ lı lıq  və  öyrənmək  istəyinin 

ozünə hörmət hissini formalaşdırır. 

formalaşdırılması idi. Araşdırmalar göstərir ki, bir çox 

      ·Ailələr uşaqları ilə daha çox vaxt keçirməyə, onlara 

ölkələrdə tətbiq edilən bu proqram (eləcə də Türkiyədə) 

daha çox kitab oxumağa başladılar.

nəticəsində  pediatrlar  evlərə  səfərləri  zamanı  bu 

·Kişilər uşaqları ilə daha çox vaxt keçirməyə, uşaq-

məqsədlə  cüzi  vaxt  artımı  ilə  uşaqların  koqnitiv 

larını məktəbə aparmağa və müəllim-valideyn iclasla-

inkişafında böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşlar. 

rında iştirak etməyə başladılar.

1999-cu  ildə  UNİCEFin  Maldiv  adaları  (90.000 

·Uşaqlarından uzaqda yaşayıb işləyən atalar övlad-

kvadrat kilometr ərazidə yerləşən 200 ada) üçün yeni 

ları ilə əlaqə yaratmağın yeni yollarından (evə oyuncaq 

Uşaq Erkən İnkişafı Layihəsi tətbiq olunmağa başlan-

alıb göndərmək, tez-tez zəng etmək, məktub yazmaq və 

mışdı.  Layihənin əsas strategiyaları bunlar idi:

s.) istifadə etməyə başladılar. 

  Birbaşa  ailələrlə  əlaqə  yaratmaq.  Validyenlərlə 

Erkən Təhsil (ET) sahəsinin maliyyələşdirilməsi öl-

dost  kimi  danışmaq,  uşaqların  qayğısı  ilə  düzgün 

kələr üzrə fərqlənir. Adətən 0-3 yaşlı uşaqlar üçün təhsil 

məşğul  olanların  digərlərinə  məsləhət  verməsi  üçün 

daha çox özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirilir. Ümu-

şərait  yaratmaq.  Burada  əsas  yanaşma  növü  “reklam 

miyyətlə,  ET  sahəsinin  hər  hansı  mərkəzi  orqan  tə-

etmək  deyil,  cəlb  etmək”  idi,  “nümayiş  ən  yaxşı 

rəfindən idarə olunmadığı və bu sahəyə dövlət fondu ay-

məsləhət növüdür”. 

rılmayan ölkələrdə ET özəl sektor tərəfindən maliyyə-

Analarda  və  uşaqlarda  özünəinam  hissi  forma-

ləşdirilir. 

laşdırmaq.  Xüsusi  diqqət  insanlar  və  uşaqlarla  kom-

ET-nin maliyyələşdirmə modelləri ölkələr üzrə fərq-

munikasiyanın  yaradılması  və  təlimlərin  təşkil 

lidir. Grun (2008) ET-nin maliyyələşdirilməsinin beş nö-

edilməsinə yönəlmişdi. İnsanlarda, xüsusilə də kasıblar, 

vünü qruplaşdırmışdır: 1)Mərkəzi Dövlət Təminatı – hö-

müəyyən qüsurlu, dərisinin rənginə görə ayrı-seçkiliyə 

kumət ET üzrə xərcləri birbaşa özü ödəyir (Fransada); 

məruz qalan insanlarda özünə qarşı qürur hissinin for-

2) Deleqasiyalı Dövlət Təminatı – mərkəzi hökumət xid-

malaşdırılmasına xüsusi önəm verilirdi. 

mətlərin təminatı məqsədilə yerli səlahiyyətli orqanlara 

Gənclərdə uşağa qayğı bacarıqlarının formalaş-

pul ayırır (İsveç, Almaniya); 3) İnsentiv əsaslı Dövlət 

dırılması.  Təlimlərdə  iştirak  edən  gənclərə  müəyyən 

Təminatı  –  keyfiyyət  tələblərinə  cavab  verən 

qrup oğlan və ya qız verilirdi və onlarda gələcək vali-

provayderlər EUT xidmətlərini həyata keçirmək üçün 

deynlər kimi uşaqların qayğısına necə qalmaq lazım ol-

hökumət  tərəfindən  maliyyələşir.  Ödəniş  bağçaların 

duğu bacarıqları formalaşdırılırdı.

keyfiyyət nailiyyətlərinə əsasən ölçülür. (ABŞ-ın bəzi 

Yaradıcı  istedadları  olanları  birləşdirmək.  Bir 

ştatlarında);  4)  Qarışıq  Model  və  Market  meykinq  – 

qrup müxtəlif sektorda işləyən insanlar bir yerə yığışıb, 

EUT hökumət deyil, valideynlər və QHT-lər tərəfindən 

Uşaq  Erkən  İnkişafı  istiqamətində  bir-birlərindən 

maliyyələşdirilir  (İngiltərədə);  5)Tələb  əsaslı  Dövlət 

müəyyən şeylər öyrənirdilər. 

Subsidiyası,  Özəl  Təminat  –  hökumət  valideynlərə 

Bütün bu məqsədləri həyata keçirmək üçün 52 həftə-

vauçer və ya vəkalət şəklində subsidiyalar verir ki, onlar 

lik kampaniya başlandı və bu məsələdə KİV onlara dəs-

da bunların vasitəsilə özəl və dövlət bağçaları arasında 

tək oldu. Təhsil Nazirliyinin Təhsilin İnkişafı Mərkəzi 

azad seçim edərək, xidmət haqqı ödəyə bilərlər (Yeni 

bu proqramda əsas rol oynadı. Beş nəfərdən ibarət əsas 

Zelandiya).

Erkən Uşaq İnkişafı komandası layihə ərzində, demək 

İƏİT ölkələri arasında məktəbəqədər təhsil üzrə döv-

olar ki, hər gün görüşür, görülən işlərlə, təlim planları ilə 

lət  və  özəl  xərclər  orta  hesabla  ÜDM-nin  0.49%-ni 

tanış olurdular. UNİCEF layihə rəhbəri isə ümumi ida-

təşkil  edir  ki,  bunun  da  0.43%-i  dövlət  xərcidir.  Bu 

rəetməni həayat keçirirdi.  

məbləğ  ölkələr  üzrə  dəyişir.  Belə  ki,    Avstraliya  və 

Radio və televiziya işçilərinə uşaqların inkişafı üçün 

İrlandiyada  ET-ə  ÜDM-nin  0.1%  və  ya  daha  az 

proqramların hazırlanmasında müəyyən təlimlər keçi-

xərcləndiyi  halda,  Danimarka,  İslandiya,  İsrail, 

rildi.  Bu  işə  maraq  göstərən  informasiya  naziri 

İspaniya  kimi  ölkələrdə  bu  məbləğ  0.8%  və  ya  daha 

təlimlərin  bir  həftəsində  özü  şəxsən  iştirak  etmiş  və 

çoxdur. 

uşaqlar üçün bir neçə kitab yazmışdır. 

Dövlət  tərəfindən  maliyyələşən  bağçaların  sayı 

Turizm Nazirliyi ailələrindən uzaqdüşərək turist ada-

Avropa  ölkələrində  digər  qitələrin  ölkələrinə  nisbətən 

larında  işləyən  atalara  təlim  keçmək  üçün  təlimçilər 

daha çoxdur. Özəl sektor tərəfindən maliyyələşmə Bel-

üçün burada yerləşən otellərdən istifadə imkanı yaratdı. 

çika, Estoniya, Luksemburq, Niderland, İsveçdə 5% və 

Çox böyük müsbət dəyişikliklərə səbəb olan layihə 

ya daha az olduğu halda, Avstriya, Almaniyada 25% və 

ölkənin bir çox nazirliklərinin bu layihəyə qoşulmasına 

ya daha çox, Avstraliya, Yaponiya, Koreyada isə 48% və 

nail oldu. Ümumi qiymətləndirmələrə görə ailələr, eləcə 

ya daha çoxdur. 

də  müəllimlər  Uşaqların  Erkən  İnkişafı  istiqamətində 

İsveçdə 3-5 yaşlılar üçün bağça təhsili illik 525 saat 

yeni biliklər qazandılar və onların davranışlarında dəyi-

(gündə 3 saat) ödənişsiz təmin edilir. Bu saatdan artıq 

şikliklər yarandı:

olarsa, valideyn 140 avroya qədər (ailədə ən yüksək gə-

·Ailələr  öyrəndilər  ki,  uşaqlar  nə  vaxtdan 

liri olan üzvün maaşının iki faizi) pul ödəyir. İsveçdə 

başlayaraq  görə,  eşidə,  düşünə,  hiss  edə  bilir  (bunun 

ÜDM-nin 2%-i erkən təhsilə sərf edilir. Ümumilikdə er-

vasitəsilə onların davranışlarına təsir edə bilsinlər) və 

kən təhsil dövlət, yerli bələdiyyə yardımı və bir qədər də 

öyrəndilər  ki,  uşaqlara  qarşı  qayğı  və  sevgi  onlarda 

ailələrin ödənişi ilə maliyyələşdirilir. Bağçaların 20%-i 

---