XəZƏr universiteti erciyes universiteti
Yüklə 3,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
78 yüksəliş anını gözləyən bir sıra xırda tayfa birlikləri də mövcud idi. 1308-ci ildə Anadolu Səlcuq dövlətinin süqutu nəticəsində siyasi xaos yarandı. Bu vəziyyət bir sıra tayfaların yeni dövlət qurmasına, bəzilərinin isə qurduğu dövlətin güclənməsinə şərait yaratdı. Güclənmiş dövlətlər içərisində Osmanlı dövləti də vardı” [Roemer, 2003:177]. H. R. Römer bu zaman digər tayfa birlikləri dedikdə çox güman ki, Qara- qoyunlu və Ağqoyunluları nəzərdə tutur. Yeni dövlətlər yaradan tayfaların onlar olması şübhə doğurmur. Qaraqoyunlu eləcə də, Ağqoyunlu dövlətlərini təşkil edən tayfa və boyların bu əraziyə Mərkəzi Asiyadan gəlməsini Səlcuqların Yaxın Şərqə köçməsi ilə bağ- layırlar. H. R. Römerin də yazdığından aydın olur ki, onların Azərbaycana və Qərbi İrana köçməsini daha erkən dövrə (VIII-IX əsrlərə) aid etməyə müəyyən əsasımız vardır. Ehtimal etmək olar ki, həmin etnik qruplar monqol işğalı dövründə Azər- baycan və İrandan qərbə doğru hərəkət etməyə məcbur olmuş, Kiçik Asiya, İraq və Suriyada məskunlaşmışdılar. Prof. Dr. Mehmet Şəkər “Anadolunun türkləşməsi və islamlaşması zamanı Maraş bölgəsi və bölgəyə yerləşən türk boyları” adlı məqaləsində köç edən tayfaların Türküstan adı verilən, Asiya ərazisindən keçərək Xorasan və Mavəraünnəhrin geniş ərazilərində özlərinə məskən axtaran, Oğuz boylarından olan türkmanlar olduğunu yazır [Şeker, 2009:437]. Məqalədə o da vurğulanır ki, “köçdən sonra müsəlmanlığı qəbul edən türklər və Oğuzlar tədricən türkman adlanmağa başlanmışdır. Bu dönəm- dən başlayaraq, islam dünyasına köç edən Oğuzlara türkmanlar deyilir [Şeker, 2009:438]. İslamı qəbul edən tayfaların türkman adlandırlmasının təsdiqinə T. Nəcəflinin “Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünasliğinda” əsərində də rast gəlirik: “Tədqiqatçıların fikrinə görə, X əsrdə oğuzlar islam dinini qəbul etdikdən sonra onlara "türkmən/türkman" deyilmişdir. V. V. Baritold yazır:"... müsəlman - oğuzlar həmçinin “türkman" (türkmənlər) adlandırılmağa başlandılar [Nəcəcfli, 2000:10]. Z. M. Bünyadov və O. Ə. Əfəndiyev bu barədə yazırlar ki, XIV-XV əsrlərdə "qaraqoyunlu" və "ağqoyunlu" adlarını almış tayfalar və qəbilələr özlərini vahid türkman xalqının hissələri hesab edirdilər. Onlar özlərini Kiçik Asiyanın (Osmanlı, Rumlu) və Orta Asiyanın (Cığatay) türkmənlərindən fərqləndirirdilər. Həmin dövrdə Azərbaycan türkmanları Orta Asiyadan köçmüş uzaq əcdadlarından dilinə, mədə- niyyətinə görə güclü şəkildə fərqlənirdilər və yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmışdılar” [Nəcəcfli, 2009:10]. “Azərbaycan tarixi” kitabında isə bu haqda belə yazılmışdır: “Qaraqoyunluların mərkəzi vilayəti Van gölünün şimalındakı Ərciş, Ağqoyunluların cəmləşdiyi bölgə isə Diyarbəkr idi. Hər iki tayfa birləşməsi "türkman" adlanan eyni etnik qrupa mənsub olub, ünsiyyət vasitələri Azərbaycan dilinin cənub ləhcəsi idi” [Azərbaycan tarixi, 2007:71]. Beləliklə Azərbaycan ərazisində yaranmış bu iki dövlətin banilərinin niyə türkman adlandırıldığını aydınlaşdırmış olduq. H. R. Römer kitabında digər müəlliflərdən fərqli olaraq qeyd olunan tayfaların Ön Asiya köçünə qədər həmin ərazilərdə, konkret olaraq Azərbaycanda tarixi kökləri daha qədim dövrlərə gedib çıxan türk mədəniyyətinin olduğunu göstərmir. Tədqi- qatçı yazır: “Bu tayfalar arasında ikisi, Osmanlılarla yaxın əlaqələrinə görə önəmli 79 sayılır. Bunlar qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfa birlikləridir, çox güman ki, onlar əvvəllər bir tayfa olmuş, sonradan ayrılmışdırlar. Ancaq bu tayfa dövlətləri İran ta- rixi üçün sadəcə, mədəni baxımdan deyil, siyasi, sülalə və dini səbəblərdən əhə- miyyət kəsb edirlər. Bu tayfa birlikləri Osmanlılarla sıx əlaqədə olsa da, farslarla o qədər yaxındılar ki, İran tarixini onlarsız təsəvvür etmək qeyri mümkündür. Müxtəlif dövrlərdə bu tayfaların nümayəndələri İran ərazisinin müəyyən bir hissəsini işğal etmiş və uzun müddət öz hakimiyyəti altında saxlamışdır. Bu dövrdə mövcud olmuş kiçik tayfa dövlətləri demək olar ki, tez bir zamanda dağılmış və Osmanlı mədə- niyyətində əldə edə bilmədiklərini İran mədəniyyətindən mənimsəmişdilər” [Roe- mer, 2003:177]. Römer Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının türkmənşəli olduğunu qeyd etsə də, yaratdıqları dövləti İran dövləti adlandıraraq, tarixi yanlışlığa yol verir. Di- gər tərəfdən, H. R. Römer bu tayfalara Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər döv- lətini adi edərək, onların tez dağıldığını vurğulayır. Rəmzi Kılıç “Fatih dövrü (1451-1481) Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətləri” məqaləsində Ağqoyunlu dövləti haqqında yazırdı: “Ağqoyunluları dövlət halında Qara Yuluq Osman bəy birləşdirmişdir. 1423-cü ildə Əli bəyin oğlu olaraq dünyaya gələn Uzun Həsən babası Qara Yuluq Osman bəyin ölümündən sonra yaranmış şahzadələr arasındakı mübarizələrdə böyümüş, özünü erkən yaşlarından göstərərək 1453-cü ildə Ağqoyunlu dövlətinin hökmdarı olmuşdur” [Kiliç, 2003:97]. Burdan da göründüyü kimi türk müəllifləri H. R. Römerin əksinə olaraq, Ağqoyunlu və yaxud da Qaraqoyunlu dövlətini heç də İran, fars dövləti hesab etmirlər. Türk tarixçisi Əhməd Toksoy “Kitab-i Diyarbəkriyyədə bayındırlılar (Qara Yuluq Osman Bəyə qədər)” adlı məqaləsində isə bu tayfa birliklərinin məhz Azər- baycan ərazisində məskunlaşması və dövlət qurması haqqında dəqiq məlumat verir. “Ağqoyunların Anadolu ərazisinə nə vaxt gəlməsi hələ də mübahisə mövzusudur. C. Vudsun fikrincə, “Ağqoyunlular, Diyarbəkr və ətraf ərazilərə monqolların işğalları nəticəsində yaranmış böyük köç zamanı, yəni XIII əsrdə gəlməsi haqqında məlumat verir[Toksoy, 2008:807]. Z. V. Tolqan isə “Ağqoyunluların bir qisminin Azərbaycan ərazisində çox öncədən məskunlaşmış olduğunu, əsas hissəsinin isə Elxanilər döv- ründə Türküstandan Anadoluya gəlib yerləşdiyini göstərir” [Toksoy, 2008: 807]. H. R. Römer Osmanlı dövləti ilə bu iki “İran” dövlətinin münasibətlərinə də toxunaraq yazır: “XV əsr Qərb səyyahlarının fikrincə, bu tayfalar hətta Osmanlı im- periyasının Şərq sərhədləri boyunca onlara əsas rəqib sayılırdılar. Bəzi mənbələrdən isə belə məlum olur ki, Avropa dövlətləri müxtəlif dövrlərdə onlarla müqavilə bağ- layaraq ittifaq qurmuşdular. Sonralar onların hakimiyyəti altında şiə təriqəti yayılmış və genişlənərək uzun müddət öz müstəqilliyini qoruyub saxlamışdır” [Roemer, 2003: 178]. Tarixdən də bildiyimiz kimi qərb diplomatiyasının səyləri nəticəsində Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə hökmranlıq etmiş milli dövlətlərin münasibətləri müəyyən vaxtlarda kəskinləşmişdir. Rəmzi Kılıç Osmanlı Ağqoyunlu münasibətlərinə Qərb dövlətlərinin təsiri ilə bağlı yazır: “... Ağqoyunlular Osmanlılara qarşı Venesiya Rsepublikası, Trabzon- Rum İmperiyası, Qaramanoğulları dövləti, Papalıq, İsfəndiyaroğulları və s. kimi bir- Yüklə 3,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|