Xx əsr. I hissə. 1900-1945-ci illər Tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımovun ümumi redaktəsi ilə

ALTINCI BÖLÜM

Azərbaycan 1920-1922-ci illərdə

beynəlxalq münasibətlərdə


Aprel möralgndan

sonra Azdrbaycangn

daxmlm vd beyndlxalq vdzmyydtmnmn ğmumm

mdnzdrdsm
AzЉrbaycannn düvlЉt mğstЉqilliyini hЉzm edЉ bilmЉyЉn boleevik Rusiyas ona qaren tЉzyiqlЉrini vЉ tЉxribatznlnq hЉrЉkЉtlЉrini genielЉndirdi. RK(b)P MK Siyasi Bğrosu 1920-ci il yanvarnn 17-18-dЉ kezirilЉn iclasnnda AzЉrbay-canla sğlh dannenqlarnnnn mğmkğnlğyğnЉ dair RSFSR Xalq xarici ielЉr komissarn G.Zizerinin mЉruzЉsini dinlЉdi. MğzakirЉ nЉticЉsindЉ V.G.Leninin tЉklifi ilЉ belЉ bir qЉrar qЉbul edilFdi: “Xalq Xarici ielЉr komissarlnrnna tapenrnlsnn ki, DenikinЉ qaren birgЉ hЉrbi ЉmЉliyyatlar aparmaq haqqnnda tЉkliflЉrimizi rЉdd etdiyinЉ (1920-ci il yanvarnn 2-dЉ RSFSR XXGK-in F.Xoylu hükumЉtinЉ DenikinЉ qaren birgЉ mğbarizЉ etmЉk tЉklifinЉ AzЉrbaycan hükumЉtinin yanvarnn 14-dЉ bunun Rusiyannn daxili iei oldurunu bildirib etiraz etmЉsi nЉzЉrdЉ tutulur. - mğdl.) vЉ XЉzЉr dЉnizindЉ bizЉ qaren fЉaliyyЉt güstЉrЉn GngiltЉrЉ hЉrbi qğvvЉlЉrinЉ xidmЉt güstЉrdiyinЉ gürЉ AzЉrbaycan hükumЉtinЉ mğnasibЉtdЉ xeyli dЉrЉcЉdЉ ehtiyatln vЉ inamsnzlnq siyasЉti yeritsin... Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn AzЉrbaycannn belЉ hЉrЉkЉtlЉrinЉ qaren qЉti etiraz etmЉlidir. Yoldae ZizerinЉ tapenrnlsnn ki, nota gündЉrmЉmiedЉn ЉvvЉl onun layihЉsi haqqnnda Siyasi Bğroya mЉlumat versin”.

Rusiya boleeviklЉri Siyasi Bğronun qЉrarlarnna uyrun olaraq aprel ieralnnn hЉyata kezirmЉyЉ haznrlaednlar. Onlar tezliklЉ AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti ilЉ qurtarmaq istЉyirdilЉr. G.Stalin 1920-ci il aprelin 27-dЉ yaznrdn: “... yol. Orconikidze bir qЉdЉr üzğnЉmЉxsus xЉtt yeridir. Yol. Lenin (hЉm dЉ biz) ona AzЉrbaycan gerzЉkliyinЉ uyrun gЉlmЉyЉn güstЉrielЉr veririk. YЉni biz Baknda qabaqcadan ğsyan qalxacarnna ğmid edirik. Lakin eğbhЉsiz, bunun eansn yoxdur. Ona gürЉ dЉ AzЉrbaycan hğdudlarnna soxulmaq gЉrЉkdir. Baknnn ieral etdikdЉn sonra gЉlЉcЉk mğstЉqillik haqqnnda dannenqlarda yol. Orconikidzenin konstruksiyasnnda eğbhЉsiz, Baknnnn ieraln ilЉ AzЉrbaycannn mğstЉqilliyi haqqnnda notannn bir araya urursuz gЉlmЉdiyi faktn Љks olunmalndnr. MЉnЉ elЉ gЉlir ki, gЉlЉcЉk (nЉzЉrdЉ tutulan) mğstЉqillik ciddi praktik ЉhЉmiyyЉt daenmadan yalnnz bЉyanat kimi ola bilЉr”.

Aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycan düvlЉtziliyinЉ mğnasibЉtdЉ daxildЉ ЉsasЉn iki xЉtt var idi: Birinci xЉttin tЉrЉfdarlarn mğsavatznlar vЉ onlarn mğdafiЉ edЉnlЉr idi. Onlar mğstЉqil milli düvlЉtziliyin qatn tЉrЉfdarlarn vЉ ieralnn Љleyhdarlarn idi.

Gkinci xЉttin tЉrЉfdarlarn rusiyapЉrЉst AzЉrbaycan boleeviklЉri idi. Onlar mğstЉqil düvlЉtziliyin ЉleyhinЉ znxnrdnlar.

Sovet Rusiyasnnnn daxildЉ milli düvlЉtzilik ЉleyhinЉ olan qğvvЉlЉrin kümЉyi ilЉ AzЉrbaycann ieral etmЉsindЉn sonra yaranmne daxili vЉziyyЉti aearndakn amillЉr sЉciyyЉlЉndirirdi. Gqtisadi vЉziyyЉtЉ aclnq vЉ sЉfalЉt xas idi. Geraldan sonra AzЉrbaycannn iqtisadi vЉziyyЉti xeyli arnr idi. ZЉngin tЉbii sЉrvЉtlЉri baxnmnndan nadir bir ülkЉ olmasnna baxmayaraq vЉziyyЉt zЉtinlЉeirdi. Yanacaq ehtiyatlarn (neft), zЉngin dar-mЉdЉn yataqlarn (duz, mis, dЉmir, gğmğe), Љla züllЉr, tğkЉnmЉz taxnl, pambnq vЉ ğzğm tarlalarn, heyvandarlnq, yun vЉ ipЉkzilik dЉ boleevik siyasЉti ucbatnndan iqtisadi vЉziyyЉtin yaxenlaemasnna kümЉk etmirdi. HЉtta boleeviklЉr dЉ etiraf edirdi: “AzЉrbaycan iqtisadi cЉhЉtdЉn (siyasi cЉhЉtdЉn yox) tamamilЉ mğstЉqil yaeaya bilЉr. Gqtisadi cЉhЉtdЉn AzЉrbaycan bitkin iqtisadi sistemdir”. Lakin boleevik liderlЉri bu sahЉdЉ hez bir ie gürЉ bilmЉdilЉr.

Gqtisadiyyatnn Љsasnnn tЉekil edЉn neft sЉnayesindЉ vЉziyyЉt fЉlakЉtli idi. Zoxlu quyular ielЉmirdi, istehsal aearn dğeğrdğ vЉ iezi qğvvЉsi zatnemnrdn. Darnntnnnn Љsas sЉbЉbini boleevik liderlЉri texniki materialnn, Љrzarnn, mЉnzilin vЉ s. zatnemamasnnda gürğrdğlЉr. BoleeviklЉr bu vЉziyyЉtdЉn znxne yolunu alman sЉnayesi ilЉ ЉlaqЉlЉrin qurulmasnnda gürğrdğlЉr. Lakin Moskva buna imkan verЉ bilmЉzdi. AzЉrbaycann aclnq vЉ sЉfalЉt bğrğmğedğ.

Aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycannn daxili siyasi vЉziyyЉtini boleevizm ЉleyhinЉ olan ğsyanlar; hЉrc-mЉrclik; füvqЉladЉ cЉza tЉdbirlЉri; kğtlЉvi repressiyalar; zorla ruslaednrma; milli düvlЉtzilik tЉrЉfdarlarn olan eЉxslЉrin vЉ mğtЉrЉqqi ziyalnlarnn ülkЉdЉn qaznb getmЉlЉri vЉ s. sЉciyyЉlЉndirirdi.

Aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycannn beynЉlxalq vЉziyyЉti onu ieral edЉn boleevik Rusiyasnnnn vЉ bğtüvlğkdЉ ğmumi beynЉlxalq vЉziyyЉtin tЉrkib hissЉsi idi. AzЉrbaycannn beynЉlxalq vЉziyyЉtini aearndakn üzğnЉmЉxsus amillЉr sЉciyyЉlЉndirirdi: boleevik Rusiyasnnnn AzЉrbaycannn milli düvlЉtziliyini lЉrv etmЉsi; ErmЉnistanda ЉvvЉlcЉ hakimiyyЉtdЉ olan daenak hükumЉtinin AzЉrbaycanla apardnrn mğharibЉ, sonra isЉ mahiyyЉtcЉ onun siyasЉtinin davamn olan ErmЉnistan boleevik hükumЉtinin Љsassnz Љrazi iddialarn; meneevik, sonra isЉ boleevik Gğrcğstann ilЉ ziddiyyЉtli mğnasibЉtlЉr; CğmhuriyyЉt düvrğndЉn fЉaliyyЉt güstЉrЉn xarici ülkЉlЉrin diplomatik nğmayЉndЉliklЉrin fЉaliyyЉti ğzğn zЉtinliklЉrin türЉdilmЉsi vЉ lЉrv edilmЉsi; ierala xarici düvlЉtlЉrin mğnasibЉti; AzЉrbaycandakn xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn vЉziyyЉti vЉ onlarnn mğlkiyyЉti mЉsЉlЉsi; xarici ülkЉlЉrlЉ mğnasibЉtdЉ mğhacirЉt etmЉyЉ mЉcbur olmue mğsavatznlarnn tЉqib edilmЉsi mЉsЉlЉsinin qoyulmasn; AzЉrbaycannn xaricdЉki nğmayЉndЉliklЉrinin lЉrv edilmЉsi vЉ mğstЉqil xarici siyasЉtinin kЉsilmЉsi; AzЉrbaycanda hakimiyyЉt orqanlarnna ermЉnilЉrin yerlЉedirilmЉsi; ayrn-ayrn düvlЉtlЉrlЉ mğnasibЉtlЉr; beynЉlxalq konfranslarda ietirak.

AzЉrbaycan boleeviklЉri aprel ieralnnn “ÖЉrqdЉ beynЉlxalq inqilabi mğharibЉlЉrin mЉrhЉlЉlЉrindЉn biri kimi” qiymЉtlЉndirirdilЉr.


Azdrbaycan Xalq

Cğmhurmyydtm Xarmcm möldr nazmrlmymnmn barlanmasg vd “yenm xarmcm smyasdt xdttm”
Aprel ieralnndan dЉrhal sonra M.Hğseynov Xalq Xarici ielЉr komissarn tЉyin edildi. Üzğnğn imzaladnrn 1920-ci il 2 may tarixli ЉmrlЉ ieЉ baeladnrnnn bildirdi vЉ 1921-ci ilin dekabrnnadЉk bu vЉzifЉdЉ qaldn. AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti Xarici ielЉr nazirliyi barlandn. Yaradnlmne komissiya tЉrЉfindЉn AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti Xarici ielЉr nazirliyinin rЉflЉri vЉ yazn masalarn aznldn. 1920-ci il avqustun 10-da mğvafiq akt tЉtbiq edildi. Aktn tЉrtib edЉnlЉrin hamnsn azЉrbaycanlnlar idi. Onlar nazirlikdЉ 6 rЉfi vЉ 2 yazn stolunu azaraq ğmumi eübЉnin birinci yazn stolundan 11, ikinci yazn stolundan 7, ğmumi eübЉnin bir sayln rЉfindЉn 28, iki sayln rЉfindЉn 15, siyasi eübЉnin bir sayln rЉfindЉn 20, iki sayln rЉfindЉn 151, informasiya eübЉsinin bir sayln rЉfindЉn 4 sЉnЉdi vЉ s. gütğrЉrЉk aktlaednrdnlar.

Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn ilk addnmlarnndan biri kimi AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti Xarici ielЉr nazirliyinin boleevikcЉsinЉ Љsassnz tЉnqidinЉ baeladn.

Komissarlnrnn etat tЉrkibi xeyli ixtisar edildi. Komissar vЉ onun dЉftЉrxanasn 4, Komissarlnrnn GelЉr mğdiri vЉ kümЉkzisi 2, ğmumi eübЉ 35, Siyasi eübЉ 30 nЉfЉrdЉn ibarЉt olurdu. DemЉli, Xalq Xarici ielЉr komissarlnrnnnn tЉrkibi cЉmi 67 nЉfЉr iezidЉn (komissar vЉ onun dЉftЉrxanasn nЉzЉrЉ alnnmadan) tЉekil edilirdi. Bu heyЉtin tЉxminЉn 30 nЉfЉrdЉn zoxu azЉrbaycanln idi.

Boleevik hükumЉti XXGK sistemindЉ tЉmizlЉmЉ ieinЉ giriedi. Kezmie peeЉkarlar bir-birinin ardnnca iedЉn azad edildilЉr. XXGK-dd ieЉ girmЉk ğzğn ЉrizЉ verЉn eЉxslЉrin ЉksЉriyyЉti azЉrbaycanln deyildi vЉ qatn rusiyapЉrЉst eЉxslЉr idilЉr. GeЉ gütğrğlЉrkЉn son rЉyi AzЉrbaycan FüvqЉladЉ Komissiyasn verirdi.

Boleevik hükumЉti kadr problemini hЉll etmЉk ğzğn diplomatik xidmЉtЉ haznrlnq ielЉrinЉ baeladn.

Geraldan dЉrhal sonra Xalq Xarici ielЉr komissarlnrnnnn qarensnnda duran vЉzifЉlЉr aearndakn kimi mğЉyyЉnlЉedirildi: AzЉrbaycannn qoneularn vЉ Avropa düvlЉtlЉri ilЉ siyasi vЉ iqtisadi xarakterli mğqavilЉ vЉ sazielЉr barlamaq; sovet mğЉssisЉ vЉ tЉekilatlarnna izahat güstЉrielЉri vermЉk; xarici ülkЉlЉrin düvrğ mЉtbuatnnnn alnnmasnnn tЉekil etmЉk; mğxtЉlif xЉritЉ vЉ sЉrhЉd xЉtlЉrini zЉkmЉk; Avropaya pЉncЉrЉ azmaq; Qara dЉnizЉ znxne ЉldЉ etmЉk; Avropa ülkЉlЉri ilЉ ticarЉt etmЉk; Gğrcğstannn boleeviklЉedirilmЉsi ğzğn daxili partlaynea sЉbЉb ola bilЉcЉk tЉblirat aparmaq; ErmЉnistanda burjua rejiminin ynxnlmasnnn haznrlamaq; Gran vЉ TğrkiyЉ ilЉ mehriban mğnasibЉtlЉr qurmaq; xarici pasport vЉ viza vermЉk; xarici ülkЉ vЉtЉndaelarnnnn problemlЉrini hЉll etmЉk; Gğney Qafqaz kЉndlЉrinin etnoqrafik xЉritЉsini XI Qnrmnzn ordu qЉrargahn ğzğn haznrlamaq.

Aprel ieralnndan sonra bir snra tЉdbirlЉrin hЉyata kezirilmЉsi hЉtta AzЉrbaycan boleeviklЉri arasnnda da naraznlnq yaratdn. BЉzi azЉrbaycanln boleeviklЉr hЉlЉ dЉ sadЉlüvhlğklЉ mğstЉqilliyЉ inannrdnlar. Onlar Rusiya ilЉ bЉrabЉrhğquqlu mğnasibЉtlЉrin qurulmasnna vЉ inkieafnna ğmid edirdilЉr.

Geraldan sonra bir snra AzЉrbaycan ziyalnlarn boleevik rejimi ilЉ ЉmЉkdaelnqdan imtina etdilЉr vЉ mğhacirЉt etmЉli oldular. Milli düvlЉtzilik tЉrЉfdarn olan zoxlu ziyaln xarici ülkЉlЉrЉ sЉpЉlЉndi. Bu da ieral rejimi ğzğn zЉtinlik yaradnrdn. BelЉliklЉ, AzЉrbaycan boleevik hükumЉti hЉyata kezirdiyi tЉdbirlЉrlЉ milli düvlЉtziliyi mЉhv etdi vЉ AzЉrbaycann Rusiyannn ЉyalЉtinЉ zevirdi. Bu düvrdЉ “birlЉemЉk” ideyasn genie tЉblir edildi. HЉyatnn bğtğn sahЉlЉrini digЉr sovet respublikalarn ilЉ birlЉedirmЉk ğzğn genie tЉdbirlЉr gürğldğ.

əə


Xarmcm smyasdt sahdsmndd RSFSR hükumdtmnmn tdzymqldrm vd dsasnamdldrmnmn yermnd yetmrmlmdsmnmn mdcburm xarakterm
RSFSR hükumЉti xarici siyasЉt fЉaliyyЉti sahЉsindЉ tЉzyiqlЉrini artnraraq mЉrkЉzlЉedir-mЉ ğzğn tЉmЉl yaradnrdn. Xarici ülkЉlЉrin nğmayЉndЉliklЉri bğtğn fЉaliyyЉtlЉrini XXGK vasitЉziliyi ilЉ hЉyata kezirmЉli idi. Gyunun 30-da RSFSR XKS “RSFSR FЉhlЉ-KЉndli hükumЉti yannnda akkreditЉ olunmue diplomatik nğmayЉndЉliklЉr haqqnnda ЉsasnamЉ”ni, 1921-ci il iyulun 7-dЉ isЉ “RSFSR FЉhlЉ-KЉndli hükumЉti yannnda xarici düvlЉtlЉrin konsulluq nğmayЉndЉliklЉri haqqnnda ЉsasnamЉ”ni qЉbul etdi. Bu barЉdЉ verilmie dekretin yerinЉ yetirilmЉsi qaydalarnna dair tЉlimata gürЉ diplomatik heyЉtlЉr sovet mğЉssisЉlЉri ilЉ ЉlaqЉlЉrini birbaea deyil, XXGK vasitЉsi ilЉ hЉyata kezirmЉli idi. Birbaea mğraciЉt edildikdЉ sovet mğЉssisЉlЉri onlara cavab vermЉmЉli vЉ mğraciЉti XXGK-Љ gündЉrmЉli idilЉr. Xarici nğmayЉndЉliklЉrin fЉaliyyЉti xeyli mЉhdudlaednrnldn. ysasnamЉlЉr yerinЉ yetirilmЉkdЉn ütrğ sovet respublikalarnna, o cğmlЉdЉn AzЉrbaycana da gündЉrildi.

RSFSR XXGK AzЉrbaycana xaricilЉrЉ viza verilmЉsini vЉ onlarn bir respublikadan digЉrinЉ kezmЉlЉrini sЉrtlЉedirmЉk barЉdЉ güstЉrie verdi. Xalq Xarici ielЉr komissarnnnn mğavini M.M.Litvinov 1921-ci il iyulun 23-dЉ RSFSR hükumЉti yannnda sovet respublikalarnnnn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉrinЉ mЉktub gündЉrdi. MЉktubda deyilirdi ki, ÖЉrqin vЉ QЉrbin burjua kapitalizm qurulueu fЉhlЉ-kЉndli hükumЉtini zЉiflЉtmЉk vЉ mЉhv etmЉkdЉn Љl zЉkmЉmiedir. O, fЉhlЉ-kЉndli hükumЉtinin yeni iqtisadi vЉ siyasi qurulue yaratmasnna mane olmaq istЉyir. Ona gürЉ dЉ Litvinov bir snra tЉdbirlЉrin gürğlmЉsinin zЉruriliyini irЉli sğrdğ. “ÜlkЉyЉ dğemЉn elementlЉrin daxil olmasnnnn qarensnnn almaq mЉqsЉdilЉ” xarici vЉtЉndaelara viza verilmЉsini, “bğtğn respublikalarnn mЉnafeyi Љsas gütğrğlЉrЉk baeqa respublika ЉrazisindЉn dğemЉn ğnsğrlЉrin kezmЉsi”ni ciddilЉedirmЉyi tapenrdn. Bir respublikannn ЉrazisindЉn digЉrinЉ kezmЉk ğzğn icazЉ vermЉk mЉsЉlЉlЉri ЉvvЉlcЉdЉn raznlaednrnlmaln idi. Bğtğn hallarda FüvqЉladЉ Komissiyannn rЉyi Љsas hesab edilmЉli idi.

Rusiya AzЉrbaycannn baeqa sovet respublikalarnnda konsulluq azmasnna da mane olurdu.

RSFSR XKS yalnnz 1922-ci il 23 yanvar tarixli iclasnnda üz vЉtЉndaelarnnnn AzЉrbaycana getmЉsi ğzğn viza verilmЉsi qaydasnnn lЉrv etdi. ĞRMGK-in iki bЉnddЉn ibarЉt olan qЉtnamЉsinЉ gürЉ Rusiya vЉtЉndaelarn AzЉrbaycana gedЉrkЉn dЉ RSFSR daxilindЉ olduru kimi hЉrЉkЉt edЉ bilЉrdilЉr. RSFSR XXGK kollegiyasnnnn 1921-ci il 30 dekabr tarixli iclasnnda vahid vЉtЉndaelnq, birgЉ konsulluqlarnn tЉsis edilmЉsi, mğttЉfiq respublikalarnn barladnrn beynЉlxalq mğqavilЉlЉr, sovet respublikalarnnda xarici nğmayЉndЉliklЉrin (diplomatik vЉ konsulluq) vЉziyyЉti, yaeaynenn formalarn vЉ xarici pasport, RSFSR-dЉ sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉr vЉ sovet respublikalarnnda RSFSR-in sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉri haqqnnda ЉsasnamЉ, RSFSR-in xaricdЉki diplomatik nğmayЉndЉliklЉri ilЉ sovet respublikalarn arasnnda ЉlaqЉlЉr vЉ b. mЉsЉlЉlЉr mğzakirЉ edildi. Kollegiya iclasnnda Ukraynadan Rakovski, Gğrcğstandan Mdivani vЉ Eliava, ErmЉnistandan Bekzadyan, Qafqaz bğrosundan Kirov ietirak edirdilЉr. AzЉrbaycandan bu iclasda ietirak edЉn yox idi. MğzakirЉlЉrdЉn sonra qЉrara alnndn: “Baeqa sovet respublikalarnnnn xarici ülkЉlЉrdЉki nğmayЉndЉliklЉri RSFSR-in sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉrinЉ tabe etdirilsin vЉ Gğney Qafqaz respublikalarnna alman konsullarnnnn agent gündЉrmЉk hğququnun verilmЉsindЉn imtina olunsun”. Gclas 1922-ci il yanvarnn 2-dЉ davam etdirildi. Gğney Qafqaz respublikalarnndan Eliava ietirak edirdi. DigЉr mЉsЉlЉlЉr barЉsindЉ qЉrar qЉbul olunmadn.

1922-ci ilin fevralnnda “RSFSR-in digЉr sovet respublikalarn ilЉ qarenlnqln mğnasibЉtlЉri haqqnnda mЉsЉlЉyЉ dair” RK(b)P MK-nnn qЉtnamЉsi qЉbul edildi.


Azdrbaycanınn xarmcm smyasdt fdalmyydtmnmn Gğney Qafqaz respublmkalarg mld bmrldödmrmlmdsm

vd xarmcddkm nğmaydnddlmkldrmn

ldrv edmlmdsm
Aprel ieralnndan dЉrhal sonra RSFSR hükumЉtinin atdnrn addnmlardan biri Gğney Qafqaz respublika-larnnnn tЉsЉrrğfat hЉyatnnn vЉ xarici siyasЉt fЉaliy-yЉtini birlЉedirmЉk, AzЉrbaycannn xarici ülkЉlЉrdЉki nğmayЉndЉliklЉrini tЉdricЉn lЉrv etmЉk oldu.

Gğney Qafqaznn ğz respublikasnnnn birlЉedirilmЉsini tЉkcЉ Rusiyannn deyil, eyni zamanda AzЉrbaycannn da boleevik liderlЉri istЉyirdi.

Boleevik hükumЉti nЉqliyyatnn birlЉedirilmЉsi ğzğn tЉdbirlЉri hЉyata kezirtdi. 1921-ci il aprelin 18-dЉ AzЉrbaycan Gnqilab KomitЉsinin sЉdr mğavini, Xalq xarici ielЉr komissarn M.Hğseynov, ErmЉnistan Gnqilab KomitЉsi sЉdri Kasyan, Gğrcğstan Gnqilab KomitЉsinin sЉdrinin mğavini V.Fomin Gğney Qafqaz dЉmir yollarnnnn idarЉ olunmasn qaydasn haqqnnda sazie imzaladnlar. Vahid Gğney Qafqaz dЉmir yolu yaradnldn.

Saziein protokolunu AzЉrbaycannn Moskvadakn mğvЉqqЉti ielЉr vЉkili Barnrov, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉlЉri Ter-Qabrielyan vЉ M.Sakaya, RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarn G.Zizerin 1922-ci il yanvarnn 14-dЉ imzaladnlar.

1921-ci il aprelin 26-da S.Orconikidzenin sЉdrliyi ilЉ kezЉn iclasda AzЉrbaycan, Gğrcğstan, ErmЉnistan vЉ Darnstan respublikalarnnnn xarici ticarЉtinin birlЉedirilmЉsi barЉdЉ qЉrar znxarnldn. Gclasda AzЉrbaycan tЉrЉfindЉn Xalq Xarici ticarЉt komissarn Teymur yliyev ietirak edirdi. Mğvafiq qЉrarla bu respublikalarnn bğtğn valyuta mallarn birlЉemie xarici ticarЉtЉ verilirdi.

Gyunun 2-dЉ isЉ N.NЉrimanovun sЉdrliyi vЉ Gğrcğstan Gnqilab KomitЉsinin sЉdri Maxaradze, ErmЉnistan Gnqilab KomitЉsinin sЉdri Myasnikov vЉ b. ietirakn ilЉ kezirilЉn mğeavirЉdЉ Gğney Qafqaz respublikalarnnnn bğtğn dğnya bazarlarnnda vahid orqannnnn yaradnlmasn barЉdЉ sЉnЉd imzalandn. “AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistannn xarici ticarЉti ğzğn ittifaq” adlanan bu orqan TiflisdЉ yerlЉemЉli idi vЉ ona hЉr ğz respublikannn raznlnrn ilЉ yaratdnqlarn kollegiya baeznlnq etmЉli idi. Onun Љsas vЉzifЉsi ğz respublikann Љrzaq vЉ digЉr zЉruri mallarla, mğЉssisЉlЉri isЉ xamalla tЉmin etmЉk idi.

TezliklЉ AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan “Xarici ticarЉt, idxal, ixrac vЉ valyuta fondu mЉsЉlЉlЉrinЉ dair” 12 maddЉdЉn ibarЉt mğqavilЉ imzaladnlar. 1921-ci il dekabrnn 8-dЉ RK(b)P MK Qafqaz burosu Gğrcğstan Gnqilab KomitЉsinin sЉdri B.Mdivaninin, AzЉrbaycan Xalq Komissarlarn Sovetinin sЉdri N.NЉrimanovun vЉ ErmЉnistan Xalq Komissarlarn Sovetinin sЉdri A.Myasnikovun imzaladnqlarn 1921-ci il 2 iyun tarixli sazieЉ uyrun olaraq dekret verdi. Dekret bu respublikalarnn xarici ticarЉt vЉziyyЉtini mğЉyyЉnlЉedirirdi. Bu respublikalarnn idxal, ixrac vЉ valyuta fondu mЉsЉlЉlЉri ЉlaqЉlЉndirilirdi vЉ birlЉedirilirdi.

1921-ci ilin paynznnda AzЉrbaycan MGK RЉyasЉt HeyЉti 1920-ci il iyulun 19-da yaradnlmne Xalq Xarici ticarЉt komissarlnrn haqqnnda ЉsasnamЉ layihЉsini lЉrv etdi.

1921-ci ildЉ Gğney Qafqaz respublikalarnnnn BirlЉemie Gqtisadi Öurasn yaradnldn. Onun yaxnn mЉqsЉdlЉri belЉ bЉyan edilirdi: respublikalarnn tЉsЉrrğfat planlarnnn mğЉyyЉnlЉedirmЉk; birlЉemie xarici ticarЉt fЉaliyyЉtini istiqamЉtlЉndirmЉk; hЉr bir respublikannn valyutasnnn vЉ tЉlЉbatnnn üyrЉnmЉk vЉ onu tЉmin etmЉk ğzğn tЉdbirlЉr gürmЉk; bğtğn respublikalarnn maliyyЉ vЉ nЉqliyyatnnn sarlamlaednrmaq vЉ s.

Moskva hükumЉti vahid valyuta tЉtbiq edilmЉsi sahЉsindЉ dЉ tЉdbirlЉrini hЉyata kezirtdi. 1921-ci il sentyabrnn 28-dЉ RK(b)P MK-nnn maliyyЉ komissiyasn üz iclasnnda S.Orconikidzenin mЉruzЉsini dinlЉyЉrЉk qЉrara aldn: “MaliyyЉ-iqtisadi maraqlar cЉhЉtdЉn bğtğn Qafqaz ЉrazisindЉ vahid valyuta tЉtbiq etmЉk mЉqsЉdЉuyrun hesab edilsin”.

1921-ci il noyabrnn 3-dЉ RK(b)P MK-nnn Qafqaz bğrosu Gğney Qafqaz respublikalarn arasnnda federativ ittifaq yaradnlmasnna tЉrЉfdar znxdn. Noyabrnn 20-da isЉ RK(b)P MK Siyasi Bğrosu Gğney Qafqaz respublikalarnnnn federasiyasnnn yaratmaq haqqnnda qЉtnamЉ qЉbul etdi.

1922-ci ilin martnnda AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan Rusiyannn tЉzyiqi ilЉ Zaqafqaziya respublikalarn federasiyasnnn tЉekil etdilЉr. O, 1922-ci ilin dekabrnnda ZSFSR-Љ zevrildi.

BelЉliklЉ, RSFSR hükumЉtinin güstЉrielЉri ilЉ Gğney Qafqaz respublikalarnnnn tЉsЉrrğfat vЉ maliyyЉ hЉyatn birlЉedirildi.

Aprel ieralnnadЉk AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉtinin aearndakn ülkЉlЉrdЉ nğmayЉndЉliklЉri var idi: Gğrcğstan (diplomatik nğmayЉndЉ FЉrhad bЉy VЉkilov, Batumda konsul Mahmud bЉy yfЉndiyev); ErmЉnistan (diplomatik nğmayЉndЉ ybdğrrЉhman bЉy Haqverdiyev); Gran (diplomatik nğmayЉndЉ A.Ziyadxan); Gstanbul (diplomatik nğmayЉndЉ Yusif bЉy VЉzirov); Ukrayna (konsul Camal Sadnxov), Krnm (konsul agenti ÖeyxЉli Hğseynov).

Bundan baeqa AzЉrbaycannn Kubanda vЉ Donda diplomatik nğmayЉndЉliyi, Petrovskda isЉ konsul agenti dЉ tЉyin edilmiedi. Grkutskda da konsulluq fЉaliyyЉt güstЉrirdi.

Aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycannn TЉbriz, ynzЉli, Kars vЉ Batumda konsulluqlarn, Ankara, Tiflis vЉ Moskvada sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉri vЉ b. fЉaliyyЉt güstЉrirdi.

Boleevik hükumЉtinin AzЉrbaycannn xaricdЉki nğmayЉndЉliklЉrini barlamasn ЉsasЉn iki mЉrhЉlЉdЉn kezmiedir: 1. yvvЉlcЉ xarici ülkЉlЉrdЉki nğmayЉndЉliklЉrin heyЉti peeЉkar diplomatlardan, mğsavatznlardan tЉmizlЉndi vЉ onlarnn yerinЉ boleeviklЉr, hЉm dЉ qeyri-azЉrbaycanlnlar yerlЉedirildi; 2. Boleevik hükumЉti tЉrЉfindЉn nğmayЉndЉlik-lЉrin fЉaliyyЉt güstЉrilmЉsi ğzğn maliyyЉ, tЉekilati vЉ b. zЉtinliklЉr yaradnldn, nğmayЉndЉliklЉr barlandn vЉ onlar RSFSR nğmayЉndЉliklЉrinЉ tabe etdirildi.

RSFSR XXGK hükumЉti dğeğnğlmğe eЉkildЉ onlarnn fЉaliyyЉti ğzğn mğxtЉlif metodlarla zЉtinliklЉr yaratdn: Moskvannn güstЉriei ilЉ onlara laznmi materiallar gündЉrilmirdi; güstЉrielЉr verilmirdi; maliyyЉ vЉsaiti ayrnlmnrdn; nğmayЉndЉlik iezilЉri hЉtta aylnq ЉmЉk haqqlarnnn ala bilmirdilЉr vЉ s.

BelЉ zЉtinliklЉrdЉn sonra RSFSR XXGK AzЉrbaycannn xaricdЉki nğmayЉndЉliklЉrinin lЉrvi mЉsЉlЉsini qaldnrmara baeladn. O, bu addnmlarnnn vahid xarici siyasЉt xЉttinin hЉyata kezirilmЉsi zЉruriliyi, maliyyЉ zatnemazlnqlarn, ğmumi dğemЉnЉ qaren birgЉ mğbarizЉnin vacibliyi vЉ s. Љsaslandnrnrdn.

1921-ci ilin noyabrnnda AzЉrbaycannn Grandakn nğmayЉndЉliyi barlannldn.

1922-ci il aprelin 22-dЉ ZSFSR Gttifaq Öurasnnnn iclasnnda AzЉrbaycannn TЉbriz vЉ ynzЉlidЉki konsulluqlarn barЉdЉ mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi. Onlarn lЉrv etmЉk qЉrarnna gЉlindi. AzЉrbaycan tЉbЉЉlЉrinin mЉnafelЉrini qorumaq hğququ mğvafiq rus konsulluruna verildi. Bu konsullurun tЉrkibinЉ AzЉrbaycan tЉbЉЉlЉrinin mЉnafeyini qorumaq ğzğn yalnnz bir nЉfЉr texniki iezi tЉyin edildi.

Xarici ülkЉlЉrdЉki nğmayЉndЉliklЉri tЉdricЉn lЉrv edЉn RSFSR XXGK AzЉrbaycannn xarici siyasЉtini digЉr Gğney Qafqaz respublikalarn ilЉ birlЉedirmЉk ieini sğrЉtlЉndirdi. Glk addnmlardan biri kimi RSFSR hükumЉti 1921-ci ildЉ Leqrann Gğney Qafqaz respublikalarnnda sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ tЉyin etdi.

1922-ci il iyunun 13-dЉ altg madddddn mbardt 7 sayln dekret ilЉ Gğney Qafqaz respublikalarnnnn xarici siyasЉtini birlЉedirmЉk haqqnnda qЉrar qЉbul edildi. Qdrar gürd Xalq xarici ielЉr komissarlnqlarn lЉrv edilirdi.

Bunun ЉvЉzindЉ Gttifaq Öurasnnnn nЉzdindЉ xğsusi ЉsasnamЉsi vЉ etatn olan Xarici ЉlaqЉlЉr eübЉsi tЉekil edilirdi.

Gttifaq Öurasn RЉyasЉt HeyЉti 1922-ci il 15 iyul tarixli iclasnnnn qЉrarn ilЉ mğttЉfiq respublikalarnn xarici siyasЉtinin birlЉedirilmЉsi haqqnnda ЉvvЉlki qЉrarnnn tЉsdiq etdi. Bununla yanaen 1922-ci il 1 avqust tarixli qЉrarla Gğney Qafqaz respublikalarnnda xarici ЉlaqЉlЉr ğzrЉ katiblik yaradnlnrdn.

1922-ci il avqustun 21-dЉ N.NЉrimanovun imzasn ilЉ Gttifaq Öurasnnnn “Xarici siyasЉtin birlЉedirilmЉsi haqqnnda” dürd maddЉdЉn ibarЉt dekreti verildi.

1922-ci ilin avqustunda AzЉrbaycanda Xarici ЉlaqЉlЉr ğzrЉ katiblik yaradnldn. Katibliyin sЉlahiyyЉti xeyli mЉhdud olmaqla aearndakn eübЉlЉri var idi: mЉxfi-siyasi eübЉ; ğmumi-siyasi eübЉ; mЉlumat bğrosu; viza vЉ pasport eübЉsi; maliyyЉ-tЉsЉrrğfat eübЉsi. yvvЉllЉr Moskvada AzЉrbaycannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi ielЉmie y.Öirvani avqustun 22-dЉ Katibliyin rЉhbЉri tЉyin edildi.

Xarici siyasЉt fЉaliyyЉtinin birlЉedirilmЉsi ilЉ yanaen Rusiya xaricdЉn gЉlЉn vЉ xaricЉ gedЉn eЉxslЉrin hЉrЉkЉtini dЉ üz nЉzarЉtinЉ gütğrdğ. Gttifaq Öurasn “Gğney Qafqaz Respublikalarnna xaricdЉn gЉlЉn eЉxslЉr haqqnnda” dekret verdi. Gttifaq Öurasnnnn sЉdri kimi N.NЉrimanovun imzaladnrn vЉ 9 maddЉdЉn ibarЉt olan bu dekret digЉr sovet respublikalarnndan Gğney Qafqaza gЉlЉn eЉxslЉrЉ aid edilmirdi.

Azdrbaycangn düvldt mğstdqmllmymnmn

mtmrlmdsmnd Ingmltdrdё Fransaё ABÖё

Tğrkmyd vd Irangn mğnasmbdtm
Aprel ieraln nЉticЉsin-dЉ AzЉrbaycannn düv-lЉt mğstЉqilliyinin itirilmЉsi regiondakn düvlЉtlЉrarasn vЉ bey-nЉlxalq mğnasibЉtlЉrЉ tЉsir güstЉrdi. O, bir snra düvlЉtlЉrin mğxtЉlif dairЉlЉrindЉ mğzakirЉ obyektinЉ zevrildi.

GngiltЉrЉnin ÖЉrq siyasЉtinin bğtğn ziddiyyЉtlЉrinЉ baxmayaraq onun rЉsmi dairЉlЉri devrilmie Mğsavat hükumЉtinin nğmayЉndЉlЉri ilЉ ЉlaqЉ saxlaynr vЉ aprel ieralnna mЉnfi mğnasibЉtlЉrini bildirirdilЉr. 1921-ci il iyunun 26-da XI Qnrmnzn ordu kЉefiyyatnnnn tamamilЉ mЉxfi mЉlumatnna ЉsasЉn Tehranda ingilis komandanlnrnnnn nğmayЉndЉlЉri ilЉ Mğsavat hükumЉtinin nğmayЉndЉlЉri Yusub bЉy QasnmbЉyov vЉ Sultan bЉy QulubЉyov gürğe kezirmiedilЉr. AzЉrbaycan nğmayЉndЉlЉrinin sovet hakimiyyЉtinЉ qaren silahln mğbarizЉyЉ kümЉk etmЉk vЉdi barЉdЉ sualnna ingilis komandanlnrnnnn nğmayЉndЉlЉri cavab vermiedilЉr: “Yaxnn vaxtlarda TğrkiyЉ hükumЉti sovet AzЉrbaycannnn idarЉ edЉcЉkdir vЉ SizЉ laznm olan kümЉyi güstЉrЉcЉkdir”.

ylbЉttЉ, ingilis-tğrk mğnasibЉtlЉrinin vЉziyyЉti ingilislЉrin bu süzlЉrinin sЉmimiliyinЉ eğbhЉ oyadnrsa da, digЉr tЉrЉfdЉn, o düvrdЉ diplomatik mğbarizЉdЉ Antanta düvlЉtlЉrinin Rusiya - TğrkiyЉ yaxnnlaemasnna yol vermЉk istЉmЉdiklЉrini dЉ nЉzЉrdЉn qaznrmaq olmaz. BelЉ ki, hЉlЉ 1921-ci il fevralnn 21-dЉn martnn 14-dЉn Londonda kezirilЉn konfransda ingilis diplomatiyasn bu sahЉdЉ cЉhdlЉr güstЉrdi. GngiltЉrЉnin bae naziri Lloyd Corc Ankara hükumЉti nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn BЉkir Sami bЉylЉ gürğeğndЉ belЉ bir tЉklif etdi: “TğrkiyЉ Bakn neft mЉnbЉlЉri ilЉ birlikdЉ bğtğn Gğney Qafqazn üz protektoratlnrnna gütğrsğn”. Bunun tamamilЉ ЉksinЉ olaraq L.Corc Londona gЉlmie sovet xarici ticarЉt komissarn L.KrasinЉ “Kral hükumЉtinin Qafqazda ielЉrinЉ qarnemadnrnnn” bildirmiedi.

AzЉrbaycanda boleevik ieralnna Љn kЉskin mğnasibЉt bЉslЉyЉn vЉ ona qaren mğbarizЉ aparan ülkЉlЉrdЉn biri Fransa idi. Fransa boleevik qğvvЉlЉrinЉ qaren ilk gğc kimi Mustafa Kamal paeann; ikinci gğc kimi Gğrcğstann; ğzğncğ gğc kimi azЉrbaycanlnlarnn sovetlЉemЉ ЉleyhinЉ olan ğsyanlarnnn; dürdğncğ gğc kimi Quzey Qafqaz darlnlarn arasnnda hЉrЉkatn gürğrdğ. Fransa bu barЉdЉ konkret qЉrarnnn hЉrbi nğmayЉndЉliyinin baeznsn polkovnik Berqiranla Gstanbula gündЉrmiedi. Darlnlarnn ğsyanzn hЉrЉkatlarnna TiflisdЉki fransnz nğmayЉndЉliyi kümЉk edirdi. Gstanbuldan TiflisЉ gЉlЉn Öeyx Öamilin nЉvЉsi pul vЉsaitini fransnz missiyasnndan alnrdn.

ParisdЉ znxan “Tan” qЉzetinin 1921-ci il 1 oktyabr tarixli saynnda CenevrЉdЉn verdiyi mЉlumatn aprel ieralnna mğnasibЉti aydnn eЉkildЉ güstЉrir: “Xalqlarnn hğquqlarn ğzrЉ beynЉlxalq konqres CenevrЉdЉ AzЉrbaycan nğmayЉndЉlЉrinin (AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉtinin nğmayЉndЉlЉri nЉzЉrdЉ tutulur. -mğdl.). MillЉtlЉr CЉmiyyЉtinin tЉrkibinЉ AzЉrbaycan Respublikasnnnn qЉbul edilmЉsi haqqnnda mЉlumatnnn dinlЉmiedir. Konqres yekdil qЉrar qЉbul etmiedir. O, MillЉtlЉr CЉmiyyЉtinin qЉrarnnn bЉyЉnmiedir.

AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉtinin yaradnlmasnnnn AzЉrbaycan xalqnnnn iradЉsinin ifadЉsi olduru qeyd edilmiedir. O, mğsЉlman xalqlarnnnn ilk respublikasndnr. AzЉrbaycannn corrafi vЉziyyЉti onu daha ünЉmli edir. MЉhz onun vasitЉsi ilЉ QЉrb mЉdЉniyyЉtinin toxumlarnnn mğsЉlman xalqlarn arasnnda yaymaq, Qafqazda sğlhğ vЉ hЉmrЉyliyi tЉsdiq etmЉk olar.

Bğtğn bunlarn Љsas gütğrЉrЉk Xalqlarnn hğquqlarn ğzrЉ beynЉlxalq konqres AzЉrbaycannn MillЉtlЉr CЉmiyyЉtinin tЉrkibinЉ daxil edilmЉsini üz tЉrЉfindЉn mğdafiЉ edir. Lakin eyni zamanda beynЉlxalq konqres AzЉrbaycannn rus sovet hakimiyyЉti tЉrЉfindЉn ieral edildiyini dЉ nЉzЉrЉ zatdnrnr. Soyulmue vЉ aclnq hЉddinЉ zatdnrnlmne bğtğn xalq ona qaren etiraz edir, AzЉrbaycann xarici mğdaxilЉlЉrdЉn azad etmЉk vЉ aclnq vЉ epidemiya ilЉ mğbarizЉdЉ AzЉrbaycana yardnm güstЉrmЉk ğzğn tЉdbirlЉr gürmЉkdЉn ütrğ MillЉtlЉr CЉmiyyЉtinЉ mğraciЉt edir”.

Fransa hükumЉti Gğney Qafqaz respublikalarnnnn mğstЉqilliyinin bЉrpa edilmЉsi haqqnnda konkret tЉkliflЉrini ielЉyib haznrlamnedn. Fransa nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn, senatnn xarici ielЉr komissiyasnnnn sЉdri Franklin Buyon Ankarada TğrkiyЉ Büyğk MillЉt MЉclisindЉ apardnrn dannenqlarda Gğney Qafqaz hükumЉtlЉrinin bЉrpa edilmЉsi ğzğn tЉkliflЉr irЉli sğrmğedğ. Lakin AzЉrbaycan boleevik hükumЉti hЉmin mЉsЉlЉnin Fransa-TğrkiyЉ mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉsinЉ qЉti eЉkildЉ etiraz edirdi.

Fransa hükumЉti Paris sğlh konfransnnda ietirak etmЉk ğzğn gЉlЉn, lakin boleevik ieralnndan sonra orada qalmara mЉcbur olan AzЉrbaycan nğmayЉndЉ heyЉtinЉ yardnm edirdi.

Fransa hükumЉtinin belЉ müvqeyinЉ hez eğbhЉsiz, AzЉrbaycannn corrafi-siyasi vdzmyydtmnd vЉ zЉngin tЉbii sЉrvЉtlЉrinЉ olan mararn da tЉsir güstЉrirdi. Fransnz rЉsmi dairЉlЉri deyirdilЉr: “Hez bir rayon Bakn nefti ilЉ ЉvЉz edilЉ bilmЉz. AzЉrbaycanda yerlЉeЉn Bakn neft hüvzЉsindЉki qЉdЉr dğnyannn hez bir yerindЉ, hЉtta Meksikada da neft znxarnlmnr. Bu rayonda neft ehtiyatlarn tğkЉnmЉz dЉrЉcЉdЉ büyğkdğr. Ona gürЉ dЉ bizim fЉaliyyЉtimizin Љsas mЉrkЉzi mЉhz Bakn olmalndnr”.

AzЉrbaycannn mğstЉqilliyinin bЉrpasnna vЉ onunla ЉlaqЉlЉrin qurulmasnna maraq hЉtta Fransannn birinci rЉsmi eЉxslЉri tЉrЉfindЉn deyilЉn süzlЉrdЉ dЉ üz Љksini tapmnednr. Antantannn Љsas yaradncnlarnndan biri, 1913-1920-ci illЉrdЉ Fransannn prezidenti, 1922-ci il yanvarnn 15-dЉn 1924-cğ il iyulun 1-dЉk Ğzğncğ respublikannn bae naziri olan Raymond Puankare 1922-ci il martnn 31-dЉ parlamentdЉki mЉruzЉsindЉ yalnnz bir nezЉ ülkЉyЉ yer aynrmnedn. Bunlardan biri dЉ AzЉrbaycan idi. R.Puankare AzЉrbaycannn Fransa ğzğn xğsusi ЉhЉmiyyЉt daendnrnnn qeyd edirdi. O, bildirirdi ki, “biz MğstЉqil AzЉrbaycan hükumЉtinin hğquqlarnnn pozan hЉr hansn hЉrЉkЉti qЉbul edЉ bilmЉrik. Amerikannn mğnasibЉti bu barЉdЉ bizimlЉ tamamilЉ eynidir. AzЉrbaycanda boleevik rejimi tezliklЉ mЉhv edilЉcЉkdir. Ankaraya diqqЉtli mğnasibЉt bЉslЉmЉk Baknnn üz tЉsiri altnnda saxlamarnn Љn yaxen vasitЉsidir. Oyun zЉtindir, lakin hЉlЉ itirilmЉmiedir. Biz Baknya nğfuzlu neft siyasЉtimizi yeridЉ bilЉrik”.

Rusiyada boleevik zevriliei bae verЉndЉ ABÖ prezidenti Vudro Vilson (1912-1920) onun nЉticЉsindЉ yaradnlmne hükumЉtitttn tezliklЉ iflasa urrayacarnna ğmid edirdi. Amerika liderlЉri Rusiya mЉsЉlЉsinin hЉllinЉ zalnenrdnlar. ABÖ Nyu-Yorkdan Qafqaza bir komissiya gündЉrmiedi. Onun tЉrkibinЉ bir Amerika mğhЉndisi vЉ bir nezЉ iqtisadzn daxil idi. Bu komissiya ABÖ kapitalistlЉrinЉ mğraciЉtЉ cavab olaraq AzЉrbaycann da üyrЉnmЉli idi. Komissiya baelnca olaraq neft sЉnayesi, meeЉlЉr vЉ tğtğn plantasiyalarnndakn vЉziyyЉti araednrmaq mЉqsЉdi gğdğrdğ.

Aprel ieralnna inqilabi TğrkiyЉnin mğnasibЉti mdsdldsmnd tarixi ЉdЉbiyyatda birmЉnaln mğnasibЉt müvcud deyildir. Rus ordusunun Anadoluya kümЉyЉ gedЉcЉyini tЉblir edЉn tğrk zabitlЉri AzЉrbaycan xalqnnnn ğsyana qalxmasnnnn qarensnnn almara zalnenrdnlar.

Aprel ieralnndan sonra bir zox tğrklЉr aldandnqlarnnn baea dğedğlЉr. Onlar hЉtta boleevik rejimindЉ dЉ AzЉrbaycannn mğstЉqil qalacarnna vd ruslarnn eЉrtlЉri pozmayacaqlarnna ğmid etmiedilЉr.

Hansn rejimin olmasnndan asnln olmayaraq inqilabi TğrkiyЉ AzЉrbaycann mğstЉqil vЉ üzğnЉ dost kimi gürmЉk istЉyirdi. 1921-ci ilin oktyabrnnda tğrklЉr deyirdi: “Dğnya mğharibЉsindЉ tükdğyğmğz qanlardan bizim ğzğn Љn qiymЉtlisi AzЉrbaycannn mğstЉqilliyi urrunda tükdğyğmğz qandnr. HЉm Qalisiya, hЉm Rumnniya, hЉm dЉ Suriyada tğrk ЉsgЉrlЉri üz ideallarnna belЉ mühkЉm yaxnnlaemamnednlar. Onlar gЉlЉcЉk mğstЉqil AzЉrbaycannn astanasnnda idi. BizimlЉ tarix, din, dil, mЉneЉ vЉ xalqnn dğeğncЉ tЉrzinЉ gürЉ qardae olan AzЉrbaycannn mğstЉqilliyi bizim ğzğn milli qğrurdur, üz mğstЉqilliyimiz qЉdЉr qiymЉtlidir. MğstЉqillik bizim azЉrbaycanln qardaelarnmnznn tЉkcЉ zoxdan güzlЉdiklЉri hğquqlarn deyildir, bu, hЉm dЉ Bakn eЉhЉrinin qumlarnnda vЉ daelarnnda hЉlak olan Anadolu orullarnnnn ЉsЉridir”. Qazi Mustafa Kamal paea Ankaraya gЉlЉn AzЉrbaycan nğmayЉndЉsi G.ybilova demiedi: “Bizim azЉrbaycanln qardaelarnmnznn kЉdЉri vЉ sevinci bizim eЉxsi kЉdЉrimizin vЉ sevincimizin mЉnasndnr”.

Boleevik ieralnndan sonra tğrklЉr deyirdi: “ĞmumiyyЉtlЉ, sovet Rusiyasn indi AzЉrbaycan ğzğn tЉrbiyЉzi vЉ mğЉllim deyil, qarЉtzidir. AzЉrbaycan milli dirzЉlieЉ mühtacdnr. AzЉrbaycandakn boleevik hükumЉti yadelli hakimiyyЉtdir”.

Mustafa Kamal paea 1920-ci il dekabrnn 1-dЉ ÖЉrq cЉbhЉsi komandann Kaznm QarabЉkir paeaya, Moskvadakn tğrk sЉfiri Fuad paeaya, Bakndakn sЉfir Mahmud ÖüvkЉt bЉyЉ vЉ TiflisdЉki tğrk sЉfiri Kaznm bЉyЉ gündЉrdiyi 472 sayln teleqramda deyirdi: “AzЉrbaycannn tamamilЉ vЉ qЉtiyyЉtlЉ mğstЉqil bir düvlЉt olmasnna tЉrЉfdarnq vЉ bunun ğzğn ruslarla yaxen mğnasibЉt saxlamaq vЉ onlarn eğbhЉlЉndirmЉmЉk eЉrti ilЉ laznmi addnmlar atnlacaqdnr. Bu xğsusda mЉmlЉkЉtin neft vЉ sair kimi iqtisadi mЉnbЉlЉrinЉ üzğnğn sahib olmasn eЉrti ilЉ yenЉ eyni cğr zalnenlacaqdnr. Ruslarnn AzЉrbaycanda etdiklЉri hЉrЉkЉtlЉrin bğtğn islam alЉminin boleeviklЉri yoxlamalarn ğzğn meyar olacarnnn ruslara baea salmara zalnenlacaqdnr”.

TğrkiyЉnin mğstЉqil AzЉrbaycan istЉklЉrini vЉ atdnrn addnmlarn baeqa faktlar da tЉsdiq edir. Onlar Mğsavat hükumЉti ilЉ birinci dğnya mğharibЉsindЉ dğemЉnlЉri olan GngiltЉrЉ arasnnda yaxen mğnasibЉtlЉri istЉmЉsЉlЉr dЉ, yeni yaranan vЉ ingilislЉrЉ dğemЉn olan boleevik hükumЉti ilЉ mğstЉqil eЉkildЉ mğnasibЉtlЉr qurmaq istЉyirdilЉr. 1921-ci il 16 mart tarixli Rusiya-TğrkiyЉ mğqavilЉsini imzalamaq ğzğn Moskvaya dannenqlara gedЉn tğrklЉr AzЉrbaycan, Gğrcğstan, sonra isЉ ErmЉnistanla ayrn-ayrnlnqda mğstЉqil düvlЉtlЉr kimi mğqavilЉ barlamaq istЉklЉrinЉ zata bilmЉdilЉr. Moskvannn tЉzyiqi ilЉ boleevik AzЉrbaycan hükumЉti buna etiraz etdi.

Dğemğe olduru arnr vЉziyyЉtЉ vЉ yunan-ingilis mğdaxilЉsinЉ baxmayaraq TğrkiyЉ AzЉrbaycann mğstЉqil gürmЉk istЉyirdi. Tğrk xalqn tЉkcЉ bunu istЉmirdi, o, bunun ğstğndЉ israr edirdi. 1921-ci ilin oktyabrnnda Kars konfransnnnn gedieinin stenoqramnnnn üyrЉnilmЉsi bir zox mЉtlЉblЉri ğzЉ znxarnr.

Tğrk nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn Kaznm QarabЉkir paea deyirdi: “HükumЉtimiz hЉr bir respublika ilЉ ayrnca mğqavilЉ barlamaq haqqnnda bizЉ güstЉrie vermiedir”. O bildirirdi: “Moskva Sovet hükumЉti Gğney Qafqaz respublikalarnnn mğstЉqil tanndnrnnn bildirir. Ona gürЉ dЉ biz onlarnn hЉr biri ilЉ mğstЉqil düvlЉtlЉr kimi ayrnca mğqavilЉ barlamaq istЉyirik. Bu barЉdЉ bizЉ Mustafa Kamal paea güstЉrie vermiedir”.

Irangn Azdrbaycan Xalq Cğmhurmyydtmnd mğnasmbdtm onun aprel möralgna olan mğnasmbdtmnm üyrdnmdk ğcğn meyar ola bmldr. 1918-cm ml noyabrgn 16-da AXC-nmn Xarmcm möldr nazmrm D.Topcubaöm Istanbulda Irangn elcmsm Mmrzd Mahmud xanla gürğödrkdn Iran nğmaydnddsm: “... Smz dlbdttdё bmz farslargn ğrdkddn smzmn azadlgrgngza sevmndmymmmzd öğbhd edd bmlmdzsmnmz. Dgdr Qafqazda Ermdnmldr vd gğrcğldr azad düvldt tdökml edmrldrsdё nmyd gürd mğsdlmanlar da bunu edd bmlmdsmnldr. Demdlmё bmz smzmn mğstdqmllmymnmzmn dleyhmnd ola bmlmdrmkё bmz bmrmncm olaraq onu tdbrmk etmdlmymk... Lakmn smz düvldtmnmzmn adgng “Azdrbaycan” adlandgrmgsgngzё buё nd demdkdmr? Buё Iran hğdudlargnda yerldödn dsl Azdrbaycana smzmn mddmalargngz demdkdmrmm?... Sonra. Smz üzğnğzğ Azdrbaycan tğrkldrm adlandgrgrsgngz. Bununla beldё Azdrbaycanda-ğmummyydtldё Qafqazda vd Iranda tamammld tğrk yoxdur; hamgsg farslarё smzmn atalargngz vd babalargngz- hamgsg farslar olmuölar... Smzdd smvmlmzasmyaё mdddnmyydtё dndndldrё addtldrё hdtta kostyum-hamgsg farslargndgr... Buё smzmn sdhvmnmz deymldmr. Iöard buradan vermldm(Iran nğmaydnddsm Tğrkmydnm ndzdrdd tuturdu- mğdl.). Urmmydё Soyuq Qulaqё Azdrbaycanё Tdbrmz vd Gyney Qafqaz mğsdlmanlarg- bğtğn bunlar tğrk olmayan yerdd tğrk axtaran burjua xadmmldrmnmn planlargna daxml mdm... Hmssldr vd rdqabdt-buё bmr öeydmrё düvldtmn maraqlarg vd smyasdtm tamam baöqa bmr öeydmr. Ülkdsmnd qdsdm gürdn kmmsd sakmt dura bmlmdz vd durmamalgdgr... Bdlmё mdn tğrkofmldm. Bu da hdqmqdtdmr kmё mdn yalngz Iran ğcğn tğrkofml vd frankofmldm. Mdn mdhz hdr öeyddn dvvdl farsofmldmё mdhz üz ülkdmm sevmrdm vd onun maraqlargng mğdafmd etmdlmydm...”

1919-cu ml yanvargn 11-dd D.Topcubaöm mld gürğödd Irangn Xarmcm möldr nazmrm Mğöavmrğl Mdmalmk Dlm Qulu xan dedm: “Bmz bğtğn bu respublmkalarg (Ğc Gğney Qafqaz vd bmr Quzey Qafqaz respublmkalarg ndzdrdd tutulur. -mğdl.) tangygrgq. Bmz smzmn Azdrbaycana xğsusm rdrbdtld yanaögrgq vd artgq süylddmm kmё bu ndmnkm mğstdqmllmymnmzmn dleyhmnd deymlmkё dksmnd ğrdkddn ona tdrdfdargq. Buё bğtğn mdnalardaё xğsusmld gdldcdk Rusmyaya qarög bdzm tdmmnatlarda bmzd dlvermölmdmr... Smz mğstdqmllmymnmzm necd saxlayacaqsgngz? Axg qonöulargngz olan ermdnmldr vd gğrcğldr smzmn dğömdnldrmnmzdmr. Antantacglar da Tğrkmydyd gürd smzd cdtmn kmё rdrbdt bdsldsmnldr… Iran öahlargna tabe olan Gğney Qafqaz xalqlargngn vdzmyydtm smzd mdlumdur. Beld hesab edmrdm kmё sğlh konqresm (Rarms sğlh konqresm ndzdrdd tutulur.- mğdl) tarmxm haqlarg mnkar edd bmlmdz... Dlbdttdё bunu mğzakmrd etmdk lazgmdgr”.

“Tarmxm haqlar” dedmkdd Iran nğmaydnddsm Rusmya mld Iran arasgnda möralcglgq mğharmbdldrm ndtmcdsmndd bülğödğrğldnd qdddr Azdrbaycangn Iran tdrkmbmndd oldurunu ndzdrdd tuturdu.

Yanvargn 15-dd Topcubaöm mld gürğöğndd Irangn Xarmcm möldr nazmrm süylddm: “...mdnd eld gdlmr kmё smzmn Azdrbaycan haqqgnda mdsdldnm Iranda mttmfaq vd bmrlmk mdnasgnda smzmn ğcğn daha dlvermölm hdll etmdk olar...” Bununla mdn demdk mstdmmrdm kmё smz Tehrandan asglg olacaqsgngz. Qdtmyydn. Smzmn Azdrbaycan dlbdttdё daxmlm muxtarmyydtmnm saxlayacaqdgr. Xarmcm vdzmyydtd amd olanlar msd xğsusm aktla mğdyydnldödmrmldcdkdmr... Dgdr mndm dd bmzmm aramgzda hdmrdylmk olmazsaё onda demdlmё bmzmm hamgmgz ndslm kdsmlmdyd vd mdhvd mdhkumuq. O cğmldddnё Qafqazdaё dvvdlcd ruslarё sonra gğrcğldr vd ermdnmldr (nd qdddr dğömdncmlmk etmdsdldr dd - hdr halda xrmstmanlardgr) Smzmё sonra da bmzm yeydcdkldr”.