Xx əsr. I hissə. 1900-1945-ci illər Tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımovun ümumi redaktəsi ilə

Azərbaycanın Gürcüstan və

Ermənistanla münasibətləri
Sərhəd məsələsi istiqlalını elan etmiş Cənubi Qafqazın üç dövləti arasında tezliklə müna-qişəli problemə çevrildi. 1918-ci il iyun ayının 5-də Gürcüstan hökumətinin iclasında hərbi nazirin “Borçalı qəzasında işlərin vəziyyəti və Gürcüstan dövlətinin dəqiq sərhədlərinin aydınlaşdırılması zərurəti haqqında” məruzəsi dinlənildi və Borçalı, Sığnax və Tiflis qəzalarının sərhədlərində silahlı qüvvələrin yerləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Bu qərardan az sonra alman hərbi dəstələrinin müşayiəti ilə Borçalıya gürcü qoşunları yeridildi. Onlara Poylu körpüsünə qədər dəmiryol xətti boyu ərazini tutmaq əmri verildi. Borçalıya daxil olan hərbi hissələrin köməkliyi ilə gürcü məmurları öz idarələrini qurmaqla yanaşı, burada taxıl məhsulunu müsadirə edir, yerli azərbaycanlı əhalini incidərək onları yurdlarını tərk etməyə məcbur edirdilər.

Gürcü hökumətinin tələsik Borçalını özününküləşdir-mək cəhdlərinə, buradakı yerli türk əhalisinin incidilməsi və onların kömək haqqında müraciətlərinə Azərbaycan hökuməti fəal reaksiya verdi. Xarici işlər naziri M.H.Hacınski iyunun 14-də Gürcüstan Respublikasının xarici işlər nazirinə məktubla müraciət etdi. M.H.Hacınskinin məktubunda deyilirdi: “Bu gün bəyan edilmiş hökumət məlumatından höründüyü, qismən də əlimizdə olan faktların təsdiq etdiyi kimi, Gürcüstan hökuməti Borçalı qəzasını Gürcüstan ərazisi sayaraq, guya qəzanı quldur dəstəlrindən təmizləmək üçün oraya alman dəstələri ilə birlikdə gürcü qoşunlarını göndərib. Borçalı qəzası əhalisinin buraya gəlmiş nümayəndələri həmin dəstələrlə dinc müsəlman əhalisi arasında silahlı toqquşma olduğunu bildirdilər. Sonra mətbuatdakı xəbərlərə görə Gürcüstan hökuməti Zaqafqaziya dəmiryol xətti boyunca təxminən Poylu stansiyasına qədər əraziləri tutmaq barədə sərancam verib. Borçalı, Tiflis və Sığnax qəzalarının başdan-başa müsəlmanlardan ibarət olan hissələrinin əhalisinin öz nümayəndələri vasitəsi ilə Azərbaycan Respublikasının tərkibində olmaq arzularını ifadə etdiklərini nəzərə alaraq, mənim hökumətim gürcü hökumətinin yuxarıda qeyd olunan sərəncamlarına qarşı qəti etiraz edir və ölkələrimiz arasında mehriban qonşuluq münasibətəlrinin saxlanılması naminə Borçalı qəzasının hüdudlarından qoşun hissəsini çıxarmaq, Azərbaycan ərazisinin yuxarıda qeyd olunan hissələrinin tutulması haqqında sərəncamı ləğv etmək üçün təcili tədbirlər görməyi təkidlə xahiş edir”.

Azərbaycan Respublikasının xarici işlər nazirinin məktubu “iki qonşu respublikanın dövlət sərhədlərinin bərqərar olması məsələsinin həlli üçün hökumətlərimizin təyinatı ilə xüsusi qarışıq komissiyanın yaradılması” təklifi ilə bitirdi.

M.H.Hacınski 22 iyun tarixli növbəti cavab məktubunda yenidən sərhəd məsələsi üzrə qarışıq Azərbaycan-Gürcüstan komissiyasının yaradılması təklif edildi.

Azərbaycan Respublikasının sərhəd məsələlərinin qarışıq komissiya vasitəsi ilə həll etmək təklifini Gürcüstan hökuməti qəbul etmək istəmir və keçmiş Tiflis quberniyası ərazisinin qeyd-şərtsiz Gürcüstan ərazisi olduğunu bildirdi.

Yaranmış təhlükəli vəziyyəti müzakirə edərək Azərbaycan hökuməti konflikti dərinləşdirməmək yolu tutdu. Eyni zamanda öz təklifindən vaz keçmədiyini bildirdi.

Qarayazı ətrafında münaqişənin ciddi xarakter aldığını görən və bu məsələni öz ölkəsinin nüfuzunu artırmaq üçün münasib vasitə hesab edən Almaniyanın Qafqazdakı nümayəndəsi general fon-Kress münaqişənin həllində öz vasitəçiliyini təklif etdi.

Azərbaycan hökuməti Qarayazıda alman hərbi dəstəsinin yerləşdirilməsini yerli əhali arasında arzuolunmaz reaksiya yaratması təhlükəsi ilə əsaslandıraraq, Qarayazıdan Gürcüstan və Azərbaycan hissələrinin çıxarılması, əvəzində burada alman və türk dəstələrinin yerləşdirilməsini təklif etdi. Azərbaycan hökumətinin bu təklifini Nuru paşa da müdafiə etdi.

Son nəticədə Qarayazıda status-kvonun dəyişdirilmə-məsi, yəni Azərbaycan korpusu dəstəsinin burada qalmaq şərti ilə beynəlxalq komissiyanın yaradılması haqqında razılıq əldə edildi. Lakin daha sonra qarşılıqlı razılığa əsasən iki ölkə arasındakı ərazi məsələlərinin həlli İstanbulda nəzərdə tutulmuş beynəlxalq konqresə verildi.

Gürcüstan hökuməti ilk əvvəllər Borçalı mahalına olduğu kimi, bütün Zaqatala mahalına da iddia edirdi.

1918-ci ilin noyabrında Dördlər İttifaqının müharibədə məğlub olması, Almaniya və Türkiyə qoşunlarının Qafqazdan çəkilməsi, Antanta adından ingilislərin Bakını tutması və sonralar öz nüfuzlarını bütün Güney Qafqaza yaymaları ilə burada beynəlxalq vəziyyət kökündən dəyişdi. İngilis qoşunlarının Bakını işğal etməsi ilə hələ özünü yetərincə möhkəmləndirməmiş Azərbaycanın vəziyyəti ağırlaşdı.

Almanlar Gürcüstanda olduqları vaxt Ermənistanla sərhəddə daimi toqquşmalar olurdu. 1918-ci il oktyabrın 18-də Gürcüstan Ermənistanı Tiflis quberniyasının bir hissəsini işğal etməkdə ittiham etdi. Oktyabrın 27-də Gürcüstan hökuməti Azərbaycan, Ermənistan və Quzey Qafqaz Dağlılar Respublikasının səlahiyyətli nümayəndələrini konfransa dəvət etdi.

Konfrans aprelin 25-də Tiflisdə öz işinə başladı. Azərbaycan Respublikası nümayəndə heyətinə baş nazir və xarici işlər naziri əvəzi Fətəli xan Xoyski başçılıq edirdi.

Qafqaz dövlətləri arasındakı münasibətlərin ayrı-ayrı əhəmiyyətli sahələri üzrə konfransda altı komissiya yaradıldı:

1). Ərazi və sərhəd mübahisələrinin həlli prinsipləri və yollarının müəyyən edilməsi üzrə; 2). Respublikalar arasında dəmir yol, poçt-teleqraf əlaqələrinin nizamlanması üzrə; 3). Mal mübadiləsi, gömrük, maliyyə və başqa məsələlərlə bağlı maliyyə-iqtisadi komissiya; 4). Siyasi məsələlər üzrə (respublikaların müstəqilliyinin tanınması və müvafiq bəyannamənin hazırlanması, respublikaların maraqlarının birgə qorunması, xarici təcavüzün qarşısının alınması sahəsində tədbirlər, vətəndaşlıq məsələləri); 5). Məhkəmə-hüquq komissiyası(cinayətkarların təhvil verilməsi, dövlətlərə iddialar üzrə); 6). Qaçqınlar və köçəri əhali üzrə.

Qafqaz konfransında müzakirə olunan əsas məsələlərdən biri ərazi-sərhəd məsələsi idi. Bu məsələ üzrə yaradılmış müvafiq komissiyaya hər respublikadan bir neçə tanınmış dövlət xadimi daxil idi. Azərbaycan nümayəndə heyəti ərazi məsələlərinə münasibətdə aşağıdakı prinsipləri əsas tutmağı təklif etdi: ərazi iddiaları yalnız respublikalararası sərhədyanı əraziyə münasibətdə elan edilə bilər; ərazi məsələlərinin həllində əhalinin iradəsi-təyini-müqəddarat hüququ əsas tutulmalıdır; təsərrüfat-məişət və tarixi bağlarla digər mübahisəsiz rayonla əlaqədar olan rayon haqqında iddia irəli sürülmüşdürsə referendum bütöv şəkildə götürülmüş bütün bu rayonların əhalisi arasında keçirilir.

Uzun mübahisələrdən sonra aşağıdakı formul qəbul edildi: konfrans qarşısında öz müqəddaratını təyin etmək haqqında inqilabın böyük şurasının həyata keçməsi nəticəsində əmələ gəlmiş Zaqafqaziya dövlətləri sərhədlərinin müəyyən olunması vəzifəsi durur; yalnız respublikalar arasındakı qarışıq əhaliyə malik rayonlar haqqındakı mübahisəli məsələlər müzakirə edilə bilər. Yuxarıda göstərilən mübahisələrlə əlaqədar respublikalar arasında sazişlərin əldə edilməsi, sazişlərə gəlmək mümkün olmadıqda isə bu mübahisələr arbitraj yolu ilə həll olunur.

Mübahisəli məsələlərin, o cümlədən ərazi-sərhəd məsələlərinin həlli yollarının əsas istiqamətləri və prinsipləri barədə Qafqaz dövlətlərinin razılığa gəlmələri konfransın ən böyük müvəffəqiyyəti idi.

Lakin iyun ayının əvvəllərində regionda vəziyyətin kəskin surətdə dəyişməsi Qafqaz konfransını öz işini dayandırmağa məcbur etdi. Denikin ordusunun Dağıstan üzərinə hücumu və güneyə doğru sürətlə irəliləməsi Azərbaycan Respublikasının və qismən Gürcüstanın taleyi üçün ciddi təhlükə yaratdı.

Qafqaz konfransının uğurlu işi, o cümlədən burada Azərbaycan tərəfinin təklif etdiyi “Qafqazın müstəqilliyinə təcavüzün qarşısının alınması tədbirləri haqqında” sənədin müzakirəsi Denikin təhlükəsinə qarşı Azərbaycan və Gürcüstan hökumətinin fəaliyyətlərinin əlaqələndirməsi üçün münasib baza yaratdı. Bu meylin nəticəsi olaraq Azərbaycanla Gürcüstan arasında 1919-cu ilin iyunun 16-da Tiflisdə imzalanmış və iyunun 27-də hər iki ölkənin parlamentində təsdiq edilmiş hərbi-müdafiə müqaviləsi meydana çıxdı.

Azərbaycan-Gürcüstan paktı ilə iki ölkə arasında münasibətlərin normal məcraya düşməsi və əlaqələrin inkişafı üçün münasib şərait yarandı. Xüsusən hərbi sahədə əməkdaşlıq meylləri artdı.

Gürcüstanla 1918-ci ilin may ayının sonlarında qurulan əlaqələr çox çətin mərhələlərə keçərək bəzən vaxtlar böhran həddinə qədər kəskinləşsə də, 1920-ci ilin əvvəllərindən etibarən normal məcraya düşməkdə idi. İki ölkənin maraqları strateji məsələlərdə üst-üstə düşdüyü üçün Azərbaycanla Gürcüstan arasında mehriban qonşuluq münasibətləri formalaşırdı.

Münasibətlərdə ən çətin problem ərazi-sərhəd məsələsi, xüsusilə Borçalı məsələsi idi. Bu kəskin problem üstündə mübahisələr olsa belə, o, müharibəyə gətirib çıxartmadı, problemi sivil qaydada-beynəlxalq arbitraj missiyasını daşıyacaq Paris sülh konfransında həll etmək qərara alındı.

Dünya müharibəsinin 1918-ci ilin ortalarında Ermənistan üçün çox ağır şərait yaratdığına baxmayaraq, o, İstanbula göndərdiyi nümayəndə heyətinə geniş ərazi iddiaları irəli sürməyi tapşırdı. Konfransda iştirak etmək arzusu ilə İstanbula getmiş Qafqaz nümayəndə heyətindən ən “hazırlıqlı”sı ermənilər idi. Onlar konfransda xeyli statistik materiallar, eləcə də özləri hazırladıqları xəritələr və layihələr ilə gəlmişdilər.

İstanbul konfransında iştirak üçün gəlmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinin yeni başçısı Ə.M.Topçubaşov da Osmanlı hökumətinin üzvləri ilə görüşləri davam etdirdi.

Azərbaycan hökumətinin başının Bakı məsələsi və ölkənin mərkəzində dövlət orqanlarının yaradılmasına qarışdığından istifadə edən ermənilər Azərbaycan hökumətinin hələ nüfuz dairəsində olmadığı yerlərdə bütün gücləri ilə etnik təmizləmə apardılar.

Ermənilər Mudros barışığı və Antantanın müharibədən qalib çıxmasını toy-bayram kimi qarşıladılar. Osmanlı-alman hərbi hissələrinin Qafqazdan çəkilməsi və onun yerini Müttəfiqlərin tutması, ermənilərin fikrincə on illərlə arzu etdikləri məqsədə çatmaları üçün münasib şərait yaratdı. Azərbaycan Respublikasının yaxın müttəfiqi Osmanlı imperiyasının müharibədə məğlubiyyəti Ermənistanın Azərbaycana münasibətində böyük dəyişiklik yaratdı. Ermənilərin torpaq iddialarının miqyası xeyli genişləndi. “Böyük Ermənistan” yaratmaq ideyası Ermənistan respublikasının rəsmi dövlət siyasətinin əsasını təşkil etməyə başladı. “Böyük Ermənistan” yaratmaq planı etnik cəhətdən “təmiz ərazi” tələb edirdi. Odur ki, ermənilər yaranmış şəraitdən istifadə edərək yenidən “etnik təmizləmə” işinə girişdilər.

Müharibənin bitməsi, İstanbul konfransının baş tutmaması, fürsətdən istifadə edərək ərazi iddialarını gerçəkləşdirmək üçün olmazın vəhşiliklər törədən erməni hücumlarının qarşısını almaq, dəyişən yeni şəraitdə Qafqazda yaranmış dövlətlər arasında pozulmuş münasibətləri tarazlaşdırmaq, o cümlədən ərazi-sərhəd problemlərini müzakirə etmək üçün 1918-ci ilin noyabrında Gürcüstan və Azərbaycan hökumətlərinin Tiflisdə çoxtərəfli danışıqlar təklifini yuxarıda göründüyü kimi, erməni hökuməti müxtəlif bəhanələrlə rədd edərək, həm Gürcüstan (Borçalı), həm də Azərbaycanda (Göyçə, Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan, Şərur) elan edilməmiş müharibəni davam etdirmək xəttini tutdu.

Erməni silahlı dəstələri Müttəfiq qoşunları komandanının müraciət və əmrlərinə əhəmiyyət vermədən dinc əhalini qırmaqdan əl çəkmədilər.

Elə bu vaxtlar Tiflisdə başlanmış Qafqaz ölkələri konfransı Denikin təhlükəsinin artması ilə bağlı öz işini dayandırmağa məcbur oldu.

Àçÿðáàéúàí-Èðàí

münasibətləri
Èñòèãëàë áÿéàííàìÿñèíäÿêè müstəqillik âÿ ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ ãàðøûëûãëû äîñòëóã ìöíàñèáÿòèíèn ãóðóëìàñû çÿðóðÿòè Àçÿðáàéúàíın güney ãîíøóñó olan Èðàíëà íîðìàë ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàdılmàñûíû òÿëÿá åäèðdi. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí áþéöê ùèññÿñèíèí Èðàí äàõèëèíäÿ îëìàñû áó èêè þëêÿ àðàñûíäà ãóðóëàúàã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðìÿëè èäè. Îíà ýþðÿ äÿ Èðàíëà ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñè õöñóñè éàíàøìà âÿ åùòèéàò òÿëÿá åäèðdi.

Èðàí òÿðÿôè Àðàçûí quzeyində “Àçÿðáàéúàí” àäëû äþâëÿòèí éàðàdılìàñûnın âÿ îíóí ýåú-òåç Güney Àçÿðáàéúàíà òÿñèð åäÿúÿéèíäÿí òÿøâèøÿ äöøäöéöíö òåçëèêëÿ áèðóçÿ âåðäè. 1918-úè ilin èéóëóíäà Àçÿðáàéúàíûí Èñòàíáóëäà îëàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè áóðàäàêû äèýÿð íöìaéÿíäÿëÿðëÿ éàíàøû, Èðàí êîíñóëëóüóíà äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû ùàããûíäà áÿéàííàìÿ òÿãäèì åòdi. Èðàí êîíñóëó áó áÿéàííàìÿíè ýåðè ãàéòàðàðàã, îíà ÿëàâÿ îëóíìóø âÿðÿãÿäÿ ýþñòÿðäè êè, î, “Àçÿðáàéúàí” àäëû ìöñòÿãèë äþâëÿò òàíûìûð.

Òåùðàí ùþêuìÿòè Quzey Àçÿðáàéúàí òÿáÿÿëÿðèíèí Òÿáðèçäÿ þç íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíè éàðàòìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàüà, áó ìöìêöí îëìàäûãäà isə íöìàéÿíäÿëèéèí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìàüà ÷àëûøäû.

Òöðêèéÿ ãîøóíëàðûíûí ýåíåðàë Àíäðîíèêèí Äåíñòåðâèë ãöââÿëÿðè èëÿ áèðëÿøìÿñèíÿ ìàíå îëìàã ìÿãñèäèëÿ òÿúèëè Òÿáðèçè òóòìàñû èëÿ ùÿìèí êîìèòÿ “Ãàôãàç Èñëàì Cóìùóðèééÿòè” êîíñóëëóüóíà ÷åâðèëäè. Êîíñóëëóüà ÿââÿë Òåéìóð áÿé Ìÿëèê-Àñëàíîâ, ñîíðà Éóñèô Çèéà, äàùà ñîíðà èñÿ Ðàóô áÿé bàø÷ûëûã åtäè. Òöðêèéÿ ãîøóíëàðûíûí Òÿáðèçè òÿðê åòìÿñèíäÿí ñîíðà Òåùðàí ùþêuìÿòè áó êîíñóëëóüó áàüëàäû.

Az ñîíðà Èðàíûí Àçÿðáàéúàíà ìöíàñèáÿòèíäÿ êÿñêèí äþíöø éàðàíäû. Èðàí ðÿñìè íöìàéÿíäÿëÿðè Èðàíëà Àçÿðáàéúàíûí âàùèä äþâëÿò òÿøêèë åòìÿñèíèí ùÿð èêè þëêÿ ö÷öí ìÿãñÿäÿóéüóí îëması òåçèñèíè îðòàéà àòäûëàð.

Hÿìèí òåçèñ ñöëù êîíôðàíñûíäà èøòèðàê ö÷öí Ïaðèñÿ ñÿôÿðè çàìàíû 1918-úè èëèí ñîíðàëàðûíäà èêè ýöí Áàêûäà ãàëìûø Èðàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëäö. Íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áàø÷ûñû-Èðàí õàðècè èøëÿð íàçèðè äöíéà ìöùàðèáÿñè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ö÷öí əlverişsiz âÿçèééÿòèí éaðàíäûüûíû (“Òöðêèéÿ èëÿ èòòèôàãäà îëäóüóíóç ö÷öí Àíòàíòà ñèçÿ ðÿüáÿòëÿ éàíàøìàéacàã”), ãîíøó ýöðúö, õöñóñèëÿ äÿ åðìÿíè ùþêuìÿòëÿðèíèí äöøìÿí ìöíàñèáÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã Àçÿðáàéúàí ùþêuìÿòèíèí ãînşuëàðëà áèðëèêäÿ êîíôåäåðàñèéà òÿøêèë åòìÿê åùòèìàëûíà øöáùÿ èëÿ éàíàøäûüûíû ýþñòÿðərək Èðàíëà Àçÿðáàéúàíûí áèðëÿøìÿñèíèí ùÿð èêè òÿðÿô ö÷öí ôàéäàëû îëàúàüûíû ÿñàñëàíäûðìàüa ÷àëûødû. Ëàêèí Àçÿðáàéúàíûí áÿçè íöôóçëó ñèéàñè õàäèìëÿðè, õöñóñÿí ßùìÿä áÿé Àüàîüëó áó òÿêëèôè êÿñêèí åòèðàçëà ãàðøûëàdû, îíó Èðàí äèïëîìàòèéàñûíûí ùèéëÿñè êèìè äÿéÿðëÿíäèðäè.

Èðàí õàðèúè èøëÿð íàçèðè åéíè ìÿñÿëÿíè 1919-úó èëèí éàíâàðûíäà Èñòàíbuldà Ə.Topçubaşovla görüşündə qaldırdı. O, bildirdi ki, ñèçèí Àçÿðáàéúàí, ÿëáÿòòÿ, äàõèëè ìóõòàðèééÿòèíè ñàõëàéàúàã, xàðèúè ñèéàñÿò ñàùÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, î, õöñóñè ðÿñìè ñÿíÿäëÿ ìöÿééÿíëÿøÿúÿê.

Èðàíëà èëê äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð 1919-úó èëèí éàçûíäà Adil õàí Çèéàäõàíûí áàø÷ûëûüû èëÿ Òåùðàíà fþâãÿëàäÿ ìèññèéàíûí ýþíäÿðèëìÿñè èëÿ ãóðóëäó.

1919-úó èë èéóëóí 16-äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Øóðàñû Èðàí ùþêöìÿòè éàíûíäà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèéèí òÿñèñ îëóíìàñû ùàããûíäà ãÿðàð vårərək nümayəndəliyií øòàòûíû òÿñäèã åòäè.

Èðàí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ äèïëîìàòèê òÿìàñëàð Ïàðèñäÿ äÿ äàâàì etdirdi. 1919-úó èëèí îêòéàáðûíäà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áàø÷ûñû ß.Ì.Òîï÷óáàøîâóí Èðàí õàðèúè èøëÿð íàçèðè ßëèãóëó Ìöøàâèðöëìÿìàëèê ßíñàðè èëÿ ýþðöøëÿðè àäÿòÿí àíëàøìàçëûã øÿðàèòèíäÿ êå÷èðäè. Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí Èðàíëà ãåéðè-áÿðàáÿð ìöãàâèëÿëÿðè ëÿüâ åòìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Èðàí 1919-úó èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ïàðèñ êîíôðàíñûíà áþéöê èääèàëû ðÿñìè ìåìîðàíäóì âåðìèøäè.

Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ ùå÷ áèð ðîëó îëìàéàí Èðàíûí òîðïàã èääèàëàðû úèääè ãàðøûëàíìàäû. 1919-úó èë 9 àâãóñò òàðèõëè İíýèëtərə-Èðàí ìöãàâèëÿñèíèí èìçàëàíìàñûíäàí ñîíðà İran íöìàéÿíäÿëÿðè êîíôðàíñûí èøèíÿ éàõûí áóðàõûëìàäûëàð.

Ñåíòéàáð àéûíäà éåíè õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ôèðóç Ìèðçÿíèí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áàø÷ûñû ñèôÿòè èëÿ Àâðoïàéà ýÿëìÿñèíäÿí ñîíðà Èðàí ùåéÿòèíèí Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëûíà ìöíàñèáÿòè äÿéèøäè.

Ïàðèñ âÿ Ëîíäîíäà áàøëàíìûø äàíûøûãëàðû äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí äåêàáðûí ÿââÿëèíäÿ Ñåéèä Çèéàÿääèí Òÿáàòÿáàèíèí (Ñåéèä Çèéàíûí) áàø÷ûëûüû èëÿ Áàêûéà Èðàíın ôþâãÿëàäÿ íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè ýÿëäè. Äåêàáðûí 5-äÿ áàøëàíìûø äàíûøûãëàð äàùà ñîíðà õöñóñè êîìèññèéàëàðäà (ñèéàñè-ùöãóãè, ýþìðöê-òèúàðÿò-òðàíçèò, ïî÷ò-òåëåãðàô) äàâàì åòäèðèëäè.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ Èðàí àðàñûíäà äèïëîìàòèê äàíûøûãëàð 1920-úè èë ìàðò àéûíûí 20-äÿ áèð ñûðà ñàçèøëÿðèn- òåëåãðàô, òèúàðÿò-ýþìðöê, ïî÷ò ñàçèøëÿðèíèí âÿ êîíñóë êîíâåíñèéàñûíûí ãÿáóëó èëÿ áàøà ÷àòäû. Ùÿìèí ýöí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿ Èðàí şàùÿíøàùëûüû àðàñûíäà äîñòëóã ùàããûíäà äà ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû. Äîñòëóã ìöãàâèëÿñèíèí áèðèíúè ìàääÿñè “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí (Ãàôãàç) èñòèãëàëèééÿòèíèí òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ òàíûíìàñû”, èêèíúèñè-èêè äþâëÿò àðàñûíäà äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíèí âÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ÿñàñûíû ãîéàí ñàçèøëÿð ùàããûíäà, ö÷öíúöñö èñÿ èêè äþâëÿò àðàñûíäà ñÿôèðëèê (äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèê) ñÿâèééÿñèíäÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèí éàðàíìàñû ùàããûíäà èäè.

1920-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õàðèúè iøëÿð nàçèðëèéè Èðàíûí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðèíäÿ ðÿñìè íöìàéÿíäÿëèêëÿð øÿáÿêÿñè éàðàòìàüà áàøëàäû. Ôåâðàë àéûíûí 2-äÿ Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè èøëÿð íàçèðèíèí ìöàâèíè Èðàíûí Àçÿðáàéúàíäàêû íöìàéÿíäÿñèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáäà ßíçÿëè, Òÿáðèç, Ìÿøùÿä âÿ Ðÿøò øÿùÿðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí êîíñóë àýåíòëèêëÿðèni éàðàòìàã íèééÿòèíäÿ îëäóüóíó áèëäèðäè. Ôåâðàë àéûíûí 4-äÿ Ìÿììÿä áÿé Õÿëèëîâ ßíçÿëèäÿ âèòñå-êîíñóë òÿéèí åäèëäè.

Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ô.Õîéñêè 1920-úè èëèí àïðåëin 1-äÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Òəáðèçäÿ áàø êîíñóëëóüóíóí, Ðÿøòäÿ êîíñóëëóüóíóí, Ìÿøùÿä øÿùÿðèíäÿ âèòñå-êîíñóëëóüóíóí, ßùÿð âÿ Õîé øÿùÿðëÿðèíäÿ êîíñóë àýåíòëèêëÿðèíèí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà ïàðëàìåíòÿ ìöðàúèÿò åòäè.

Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí

Ïàðèñ ñöëù êîíôðàíñûíäà èøòèðàêû

və diplomatik nümayəndəliklər
1918-1920-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí áàøëûúà ìÿãñÿäè Àçÿð-áàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíin ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Ãîíøó dövlətëÿðèí Àzÿðáàéúàí èñòèãëàëûíû òàíûìàñû ìöñòÿãèëëèéèí äþíìÿçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñi ö÷öí êèôàéÿò äåéèëäè. Döíéàíûí ÿí áþéöê äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí òàíûíìàñû köhnə ìåòðîïîëèéàíûí (àü âÿ ãûðìûçû Ðóñèéàíûí) èääèàëàðû âÿ áèðáàøà òÿúàâöçö ãàðøûñûíäà öíÿìëè ðîë îéíàéà áèëÿðdi. Õàðèúè ñèéàñÿòèí àíà õÿòòèíè òÿøêèë åäÿí áó âÿçèôÿíèí ùÿéàòà êå÷irilìÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëûíûí òàíûíìàñû âÿ ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñûíäà Ãÿðá þëêÿëÿðèíèí ùèìàéÿñèíè ÿëäÿ åòìÿê èøèíÿ þëêÿíèí ÿí íöôóçëó øÿõñëÿðè úÿëá åäèëdi və áó ñàùÿéÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿò âåðèëäè.

Äåêàáðûí 7 -äÿ à÷ûëìûø Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè Ïàðèñ (Âåðñàë) sülh êîíôðàíñûíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Ôðàíñàíûí ïàéòàõòûíà òàì ñÿëàùèééÿòëè âÿ ýåíèø ùöãóãà ìàëèê íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè ýþíäÿðìÿê ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíə ïàðëàìåíòèí ñÿäðè ß.Ì.Òîï÷óáàøîâ başçı òÿéèí åäèëäè.

Íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí öçâëÿðè - ìöõòÿëèô ïàðòèéàëûðû òÿìñèë åäÿí Ì.Ù.Ùàúûíñêè (Móñàâàò), ß.Àüàîüëó (áèòÿðÿô äåìîêðàò), ß.Øåéõöëèñëàìçàäÿ (Ùöììÿò), ìöøàâèðëÿð Ì.Ìÿùÿððÿìîâ (ñîñèàëèñò) Ì.É.Ìåùäèéåâ (Èòòèùàä), Ú.Ùàúûáÿéëè (Èòòèùàä), ÿìÿêäàøëàðû ß.Ùöñåéíçàäÿ (áèòÿðÿô), Â.Ìàð÷åâñêè (áèòÿðÿô) èäè. Îíëàðäàí áàøãà íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíÿ êàòèáëÿð (Ñ.Ìÿëèêîâ, ß. Òîï÷óáàøîâ), òÿðúöìÿ÷èëÿð (À.Ãàôàðîâ, Ã.Ãàôàðîâà, Ù.Ìÿìÿäîâà) âÿ ùåéÿò ñÿäðèíèí øÿõñè êàòèáè (Ð.Òîï÷óáàøîâ) äàõèë èäè. Ùÿëÿ éîëäà èêÿí ßùÿä áÿé Àüàîüëó “Èòòèùàä âÿ òÿðÿããè” ïàðòèéàñûíûí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè kimi òóòóëaraq möòòÿôèãëÿð òÿðÿôèíäÿí Ìàëòà àäàñûíäà ùÿáñÿ ýþíäÿðèëäè. Ýåíåðàë Òîìñîíóí ßùìÿä áÿé Àüàîüëóíà âåðäèéè çÿìàíÿò ìÿêòóáëàðûíûí äà êþìÿéè îëìàäû.

Íöìaéÿíäÿ ùåéÿòè Èñòàíáóëà ýÿëäèéè 1919-có èëèí éàíâàðûí 20-äÿí åòèáàðÿí ôðàíñûç íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí âèçà àëmaq və Ïàðèñÿ éîëà äöøìÿê ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäû.

Òîï÷óáàøîâóí ìöðàúèÿòèíÿ úàâàá îëàðàã ôðàíñûç íöìàéÿíäÿñè ùÿð íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíäÿí éàëíûç èêè íÿôÿðin ýåäÿ áèëÿcəyini bildirmişdi.

Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíäÿí áàøãà Óêðàéíà, Äîí, Êóáàí âÿ Quzey Ãàôãàç Äàüëûëàðû Ðåñïóáëèêàíûí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ âèçà àëìàã öìèäè èëÿ Èñòàíáóëäà ýþçëÿéèðäèëÿð. Íöìàéÿíäÿ ùåéÿtëÿðèíèí öìóìè éûüûíúàüûíäà ñöëù êîíôðàíñûíà êîëëåêòèâ ìöðàúèÿò etmək qərara alındı. ß.Ì.Òîï÷óáàøîâ òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ìåìîðàíäóìäà éåíè éàðàäûëìûø äþâëÿòëÿðèí õàëãëàðûíûí ìöñòÿãèë éàøàìàã àðçóëàðû âÿ êîíôðàíñûí èøèíäÿ èøòèðàê åòìÿê èñòÿêëÿðè ÿêñ îëóíóðäó.

Ëîíäîíà ýåòìÿê ö÷öí âèçà âåðèëäè. Òîï÷óáàøîâ, Ìåùäèéåâ âÿ Øåéõöëèñëàìçàäÿ ö÷öí Ìàðñåë âÿ Ïàðèñäÿ áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìàã øÿðòè èëÿ Ëîíäîíà ýåòìÿê èúàzÿñè àëûíäû. 1919-úó èë àïðåëèí 22-äÿ íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí áöòöí öçâëÿðè (ß.Àüîüëóäàí áàøãà) éîëà äöøäö. Ùåéÿòèí íÿçäèíäÿêè ÿìÿêäàøëàðû âÿ òåõíèêè èø÷èëÿðè ýþòöðìÿê ìöìêöí îëìàäû.

Açÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè ìàé àéûíûí îðòàñûíäà Ïàðèñÿ ÷àòäû. Íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè îíäàí àñûëû îëìàéàí ñÿáÿbëÿðÿ ýþðÿ ÷îõ ýåúèêìèøäè. Àðòûã éàíâàðûí 18-äÿí åòèáàðÿí söëù êîíôðàíñû èøÿ áàøëàìûøäû.

Ìàé àéûíûí 28-äÿ Èñòèãëàë ýöíö ABŞ ïðåçèäåíòi Âèëñîí Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíè ãÿáóë åòäè. Âèëñîíà òÿãäèì åäèëìèø ìåìîðaíäóìäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìà òàðèõè, îíóí áèðèëëèê èíêèøàô éîëó âÿ èñòèãëàë éîëóíäà âåðäèéè ãóðáàíëàðäàí äàíûøûëûðäû. Ýþñòÿðèëèðäè êè, áó éîëäà Àçÿðáàéúàíûí 2 øÿùÿðè âÿ 500 êÿíäè äàüûäûëìûø, Açÿðáàéúàí õàëãû 100 ìèíäÿí 150 ìèíÿ ãÿäÿð ãóðáàí âåðìèøäèð. Äàùà ñîíðà Âèëñîíäàí Àçÿráàéúàíûí èñòèãëàëûíûí òàíûíìàñû, Âèëñîí ïðèíñèïëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíà àèä åäèëìÿñè, Àçÿðáàéúàíûí Ìèëëÿòëÿð Cəmiyyətinə ãÿáóë îëóíìàñû, ÀÁØ-ûí Açÿðáàéúàíà ùÿðáè ëÿâàçèìàò ñàùÿñèíäÿ éàðäûì åòìÿñè, ÀÁØ-ëà Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà äèïëîìàòèê âÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí áÿðãÿðàð åäèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíÿ êþìÿê ýþñòÿðèëìÿñè õàùèø åäèëèðäè. Áó äà ÿëàâÿ åäèëèðäè êè, ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÷àð Ðóñèéàñûíûí áîðúëàðûíäàí îíóí ïàéûíà äöøÿí ùèññÿíè éóõàðûäàêû øÿðòëÿð ìöãàáèëèíäÿ þäÿìÿéÿ ùàçûðäûð.

Ïðåçèäåíò Âèëñîí Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíÿ öìèäâåðèúè áèð øåé äåìÿäè. Î, söëù êîíôðàíñûíûí äöíéàíû êè÷èê ùèññÿëÿðÿ ïàð÷àëàìàã íèéyÿòèíäÿ îëìàäûüûíû âóðüóëàäûãäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ôåäåðàñèéà (êîíôåäåðàñèéà) èäåéàñûíû ìöäàôèÿ åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðdö. Ìèëëÿòÿëÿð Cəmiyyətinin ìàíäàòû èëÿ áþéöê äþâëÿòëÿðäÿí áèðèíèí áó êîíôåäåðàñèéà öçÿðèíäÿ ãÿééóìëóüóíóí ðåàë ÷ûõûø éîëó îëäóüóíó äåäè. Âèëñîí îíó äà ÿëàâÿ åòìÿéè óíóòìàäû êè, Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿñè ðóñ ìÿñÿëÿñèíäÿí ÿââÿë ùÿëë åäèëÿ áèëìÿç. Êîíôåäåðàñèéà ìÿñÿëÿñèíèí ìöñáÿò ùÿëëèíÿ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí âÿ ãèñìÿí Ýöðúöñòàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòëÿðèíèí óüóðëó èøèíÿ åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ïîçócóëóã ôÿàëèééÿòè áþéöê ìàíåÿ èäè. Îíëàð ÿðàçè-ñÿðùÿä ìÿñÿëÿñèíÿ ñóâåðåíëèéèí òàíûíìàñûíäàí äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðèð, êîíôåäåðàñèéà èäåéàñû ÿëåéùèíÿ ýåíèø òÿáëèüàò àïàðûð, Ãàôãàçäàêû ðåàë âÿçèééÿò áàðÿäÿ Àâðîïà âÿ ÀÁØ èúòèìàèééÿòèíäÿ éàíëûø òÿñÿââöð éàðàäûðäûëàð. Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí êÿñêèí åòèðàçûíà ñÿáÿá îëan ìåìîðaíäóìäà îíëàð Òöðêèéÿíèí 7 øÿðã âèëàéÿòèni (Âàí, Áèòëèñ, Äèéàðáÿêèð, Õàðïóò, Ñèâàñ, ßðçuðóì, Òðàáçîí), Êèëèêèéà, êå÷ìèø Èðÿâàí ãóáåðíèéàñû, Òèôëèñ âÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàëàðûíûí úÿíóáóíó âÿ Kàðñ òîðïàãëàðûíû òÿëÿá åäèðäèëÿð. Áóíäàí ÿëàâÿ åðìÿíèëÿð 19 ìèëéàðä ôðàíê ùÿúìèíäÿ äÿ ìöùàðèáÿ òÿçìèíàòû èääèàñûíäà èäèëÿð. Åðìÿíè òÿáëèüàòûíûí ÿñàñ ùÿäÿôè Òöðêèéÿ və Àçÿðáàéúàí èäè.

Azərbaycan nöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí ÿí ÿùÿìèééÿòëè ÿìÿëè-òÿáëèüàò èøëÿðèíäÿí áèðè “Ïàðèñ Ñöëù êîíôðàíñûíà Ãàôãàç Àçÿðáàéúàíû ñöëù íöìàéÿíäÿëèéèíèí òÿëÿáëÿðè” àäëû êèòàá÷àñûíûí ùàçûðëàíìàñû èäè. Íèñáÿòÿí áþéöê ùÿúìäÿ îëàí áó ñÿíÿä áþéöê òèðàæëà ôðàíñûç âə èíýèëèñ äèëëÿðèíäÿ ÷àï åäèëərək äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿð âÿ ÿëàãÿäàð şəxslər àðàñûíäà éàéûëäû. “Ñöëù íöìàéÿíäÿëèéèíèí òÿëÿáëÿðè” Àçÿðáàéúàíûí ìÿíøÿéè áàðÿäÿ áþëìÿ èëÿ áàøëàíûð, XVII-XVIII ÿñðëÿðäÿ ìöñòÿãèë õàíëûãëàðäà âÿçèéyÿò ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð, õàíëûãëàðûí ñöãóòó âÿ ÷àð Ðóñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàíûí qüzey ùèññÿñèíè èøüàë åòìÿñè øÿðù åäèëèðdi. Ñÿíÿäèí åòíîãðàôèéà ùèññÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí òöðê éóðäó îëìàñû ýþñòÿðèëèð və åòíèê àçëûãëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèðdi. Èêèíúè áþëìÿ Àçÿðáàéúàíûí éåðëè ÿùàëèñèíèí êå÷ìèø ðóñ èìïåðèéàñûíà ìöíàñèáÿòè âÿ ìöñòÿìëÿêÿ ðåæèìèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèøäè. Ñîíðàêû áþëìÿ Çàãàôãàçèéà Ñåéìè, îíóí çÿèôëÿìÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû ùàããûíäà òàðèõè èúìàë idi. Áóðàäà áîëøåâèêëÿðèí âÿ åðìÿíèëÿðèí òÿúÿâöçêàð ùÿðÿêÿòëÿðè ùàããûíäà äÿéÿðëè ìÿëóìàòëàð âåðèëèðdi.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè áþëìÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèðdi êè, îíóí ÿðàçèñè õàíëûãëàðûí ÿðàçèñèíè ÿùàòÿ åäèr. Êå÷ìèø èíçèáàòè áþëýöéÿ óéüóí îëàðàã Ãàôãàç Àçÿðáàéúàíûíûí ÿðàçèñè àøàüûäàêû èíçèáàòè-ÿðàçè âàùèäëÿðèíäÿí èáàðÿòdir:

Áàêû ãóáåðíèéàñû; Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ) ãóáåðíèéàñû (áóðàéà Úàâàíøèð, Íóõà, ßðÿø, Øóøà, Úÿáðàéûë, Çÿíýÿçóð âÿ Ãàçàõ ãÿçàëàðû äàõèëäèð; Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàñûíûí äàüëûã ùèññÿñè Àçÿðáàéúàí âÿ Åðìÿíèñòàí àðàñûíäà ìöáàùèñÿ îáéåêòè îëàðàã ãàëûð); Èðÿâàí ãóáåðíèéàñû (Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð-Äÿðÿëÿéàç, Ñöðìÿëè ãÿçàëàðû, ùàáåëÿ Éåíè Áÿéàçèä-Å÷ìèadzin âÿ Àëåêñîíäðîïîë ãÿçàëàðûíûí áèð ùèññÿñè); Òèôëèñ ãóáåðíèéàñûíäà Áîð÷àëû, Òèôëèñ âÿ Ñûüíàõ ãÿçàëàðûíûí ìöùöì áèð ùèññÿñè; Çàãàòàëà ãÿçàñû; Äàüûñòàí ðåýèîíóíäà Êöðü âÿ Ñàìóð íàùèéÿëÿðèíi ÿùàòÿ åäÿí ÿðàçèíèí áèð ùèññÿñè, ùàáåëÿ Äÿðáÿíä øÿùÿðè âÿ îíóí ÿòðàôû äà äàõèë îëìàãëà Ãàéòàã-Òàáàñàðàí ãÿçàñûíûí áèð ùèññÿñè; éóõàðûäà àäëàðı ÷ÿêèëÿí Èðÿâàí âÿ Òèôëèñ ãóáåðíèéàëàðûíäà, ùàáåëÿ Çàãàòàëà ãÿçàñûíäà ìÿíñóáèééÿòè Àçÿðáàéúàí, Åðìÿíèñòàí, Ýöðúöñòàí âə Øèìàëè Ãàôãàç ðåñïóáëèêàëàðû àðàñûíäà èääèàëàð äîüóðàí ñàùÿäÿ ÷îõ êè÷èê ÿðàçèëÿð.

Äàüûñòàí ùàããûíäà èçàùàòäà äåéèëèðdi êè, áóðàíûí ÿùàëèñènin àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáàðÿò îëàí ùèññÿñè ùÿìèøÿ Àçÿðáàéúàíà áèðëÿøìÿê ìåéëèíäÿ îëìóøäóð. Îíóí èãòèñàäè ìÿíàôåëÿðè Ãóáà âÿ Áàêû øÿùÿðëÿðè èëÿ î äÿðÿúÿäÿ áàüëûäûð êè, Äàüûñòàíû áó ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿí êÿíàðäà òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöísüzäöð. Éåðëè ÿùàëè Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíÿ ýþíäÿðäèéè ïåòèñèéàëàðäà Ñóëàê ÷àéû áîéóíúà áó ÿðàçèíèn Àçÿðáàéúàíà áèðëÿøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèð.

Ñÿíÿääÿ ýþñòÿðèëèðdi êè, àäëàðû ÷ÿêèëÿí ãÿçà âÿ ÿéàëÿòëÿðäÿí áàøãà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òèôëèñ ãóáåðíèéàñûíäàêû Àõàëñûõ ãÿçàñûíû; Áàòóì, õöñóñÿí äÿ Ãàðñ ÿéàëÿòëÿðèíè þç ÿðàçèñèíÿ äàõèë åòìÿéÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèð. Õöñóñÿí Kàðñ ÿòðàôûíûí ñàêèíëÿðè àçÿðáàéúàíëûëàðëà åéíè åòíèê ãðóïà äàõèëäèðëÿð, îíëàðûí äèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, âÿðäèøëÿðè, éàøàéûø òÿðçëÿðè âÿ ìÿèøÿòëÿðè Àçÿðáàéúàíûí ãàëàí ùèññÿëÿðè èëÿ åéíèééÿò òÿøêèë åäèð. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà ùÿìèí ÿðàçèäÿ éàøàéaí ìöñÿëìàíëàðûí äÿôÿëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíÿ Kàðñ ÿòðàôûíûí ðåñïóáëèêàíûí òÿðêèáèíÿ ãàòûëìàñû òÿêëèôè èëÿ ìöðàúèÿò åòìÿëÿðèíè áàøà äöøìÿê îëàð. Òöðê ãîøóíëàðû þëêÿíè òÿðê åòäèêäÿí, éåðëè ùþêóìÿò âÿ ïàðëàìåíò ìöòòÿôèã ãîøóíëàðû êîìàíäàíûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëäûãäàí, ÿðàçè ãîíøó ðåñïóáëèêàëàð - Åðìÿíèñòàí (Êàðñ) âÿ Ýöðúöñòàí (ßðäÿùàí) àðàñûíäà áþëöøäöðöëäöêäÿí ñîíðà ùÿìèí ìöðàúèÿòëÿð äàùà äà ýöúëÿíìèøäèð.

Ñÿíÿääÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùþêóìÿòèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí ÿðàçèíèí 94,1 ìèí êâ.êì., ùÿëÿëèê Àçÿðáàéúàí ùàêèìèééÿòèíèí éàéûëìàäûüû Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè èëÿ áèðëèêäÿ èñÿ 150,2 ìèí êâ. êì. îëäóüó ýþñòÿðèëèðdi.

Àçÿðáàéúàí äèïëîìàòèéàñûíûí øàù ÿñÿðè ñàéûëàn áó ìöêÿììÿë ñÿíÿä Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí òÿëÿáëəðè èëÿ áèòèðdi: “1. Ñöëù êîíôðàíñû Ãàôãàç Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäàí àéðûëìàñûíû áÿéÿíñèí; Àçÿðáàéúàí ñÿðùÿäëəðè ìåìîðàíäóìà ÿëàâÿ îëóíàí, õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèëÿí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû àäû èëÿ òàíûíàí òàì ìöñòÿãèë äþâëÿò îëàúàãdır. 2. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñöëù íöìàéÿíäÿëèéèíèí öçâëÿðè söëù êîíôðàíñûíûí âÿ îíóí êîìèññèéàëàðûíûí èøèíÿ úÿëá edilsinlər. 3. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû áàøãà äþâëÿòëÿð êèìè éöêñÿê ùèìàéÿñè àëòûíäà îëìàã èñòÿäèéè Ìèëëÿòëÿð Cəmiyyətinin öçâëöéöíÿ ãÿáóë åäèëñèí”.

Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí Ìöòòÿôèã äþâëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðènə Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí òàíûíìàñû áàðÿäÿ äàëáàäàë úàâàáñûç ìöðàúèÿòëÿð åòäèéè 1919-úó èëèí ïàéûçûíäà ýåíåðàë Äåíèêèíin Àçÿðáàéúàí öçÿðèíÿ ùöúóì òÿùëöêÿñè àðòûðäû. Áàêû áó òÿùëöêÿ èëÿ áàüëû ýþðÿêëè òÿäáèðëÿð ýþðöðäö. Ïàðèñäÿêè ùåéÿò èñÿ ñöëù êîíôðàíñûíí ñÿäðèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê Äåíèêèíèí òÿúaâöçêàð niyyətlərinə þç åòèðàçûíû áèëäèðäè. 1919-úó èëèí ñîíëàðûíäà áåéíÿëõàëã âÿçèééÿòèí äÿéèøìÿñè Àçÿðáàéúàíûí ñèéàñè äóðóìóíäà ìöâàôèã äÿéèøèêëèêëÿð éàðàòäû. Qırmızı Îðäóíóí èëê úèääè ùÿðáè óüóðëàðûíäàí ñîíðà Àíòàíòàíûí Êîë÷àê, Äåíèêèí âÿ áàøãà ÷àð ýåíåðàëëàðûíà ùÿðòÿðÿôëè éàðäûì ñèéàñÿòè ñîâåò Ðóñèéàñû èëÿ äèë òàïìàã ìåéëè èëÿ ÿâÿç îëóíäó. ßýÿð ÿââÿëëÿð Àíòàíòà þëêÿëÿðè “áþéöê, âàùèä Ðóñèéàíûí” áÿðïàñûíà öìèä åäèðäèëÿðñÿ, àðòûã àü ýåíåðàëëàðûí ëàáöä óüóðñóçëóüóíó ýþðöá îíëàðà ùÿðáè-ñèéàñè éàðäûìû òÿäðèúÿí àçàëòäûëàð, äàùà ñîíðà èñÿ òàìàìèëÿ êÿñäèëÿð. Íîéàáð àéûíäàí åòèáàðÿí Àâðîïà ìÿòáóàòûíäà sîâåò Ðóñèéàñûíûí òÿêëèô åòäèéè áàðûøûã øəðòëÿðè ìöçàêèðÿ åäèëìÿéÿ áàøëànäû. Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè êå÷ìèø Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäàí ãîïìóø éåíè äþâëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí èáàðÿò õöñóñè êîíôðàíñûí ÷àüûðûëìàñûíû òÿêëèô åòäè.

1920-úè èë éàíâàðûí 11-äÿ Ëîðä Êåðçîíóí òÿêëèôè èëÿ Ïàðèñ êîíôðàíñûíûí àëè øóðàñû Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàíın èñòèãëàëûíû äå-ôàêòî òàíûìàq haããûíäà éåêäèëëèêëÿ ãÿðàð ãÿáóë åòäè. ß.Ì.Òîï÷óáàøîâóí áàø÷ûëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí ÷ÿêäèéè çÿùìÿò ùÿäÿð ýåòìÿäè: Àçÿðáàéúàí õàëãû éàðàòäûüû äåìîêðàòèê äþâëÿòëÿ ìöñòÿãèë éàøàìàüà ëàéèã olduğunu sübut etdi. Èñòèãëàëûí òàíûíìàñûíäàí 3 ýöí ñîíðà áó òàðèõè õÿáÿðèí ñÿäàñû ÷àòìûø Àçÿðáàéúàí áàéðàì åäèðäè. Éàíâàðûí 14-äÿ Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòèíèí òÿíòÿíÿëè èúëàñû îëäó.

Éàíâàðûí 19-äà Àçÿðáàéúàí âÿ Ýöðúöñòàí ðÿñìè íöìàéÿíäÿëÿðè Ïàðèñ êîíôðàíñû àëè øóðàñûíûí èúëàñûíà äÿâÿò åäèëäèëÿð. Èúëàñäà ìöçàêèðÿ îëóíàí ìÿñÿëÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè Güney Ãàôãàçûí ìöäàôèÿñè èëÿ áàüëû èäè. Güney Ãàôãàçûí éåíè äþâëÿòëÿðèíè òàíûìàãëà Àíòàíòà ìöâàôèã îëàðàã îíëàðûí õàðèúè òÿúàâöçäÿí ãîðóíìàñû ùàãäà äà öçÿðèíÿ òÿÿùùöäëÿð ýþòöðöð, éåíè éàðàíìûø äþâëÿòëÿðèí ðÿñìè íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ùÿðáè ñàùÿäÿ åùòèéàúëàðûíû áèëäèðìÿëÿðè òÿêëèô îëóíóðäó.

1920-úè èëèí ìàðò àéûíûí 5-äÿ ùþêóìÿòèí ãÿðàðû èëÿ Ïàðèñ söëù êîíôðàíñûíäà þç ìèññèéàñûíû óüóðëà áàøà âóðìóø Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí ëÿüâè, àïðåë àéûíûí 1-äÿí åòèáàðÿí Ôðàíñà, Áþéöê Áðèòàíèéà, Èòàëèéà, Áèðëÿøìèø Øòàòëàð âÿ Ïîëøàíûí ïàéòàõòëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿúÿê Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿèêëÿðèíèí éàðàdılmàñû ùàããûíäà ïàðëàìåíòÿ ãàíóí ëàéèùÿñè òÿãäèì åäèëäè. Ãàíóí ëàéèùÿñèíÿ ÿëàâÿ îëóíìóø èçàùàòäà ýþñòÿðèëèðäè êè, éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëìèø äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿð Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òÿúàâöçäÿí ìöäàôèÿñèíÿ éþíÿëìèø ìöãàâèëÿ øÿðòëəðèíè ùàçûðëàìàëû, Àçÿðáàéúàíûí ñóâåðåíëèéèíèí ùöãóãè úÿùÿòäÿí òàíûíìàñûíà íàèë îëìàëû, çÿðóðÿò ùèññ îëóíàí þëêÿëÿðäÿ äàèìè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà ÷àëûøìàëû èäèëÿð.

Ñèéàñè âÿçèôÿëÿðäÿí áàøãà áó íöìàéÿíäÿëèêëÿð Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè éöêñÿëèøèíÿ äÿ êþìÿê åòìÿëè, áó ìÿãñÿäëə îíëàð õàðèúè áàçàðäàêû âÿçèééÿòè þéðÿíìÿëè, ÿìòÿÿ ìöáàäèëÿñè ùàããûíäà ìöãàâèëÿëÿð èìçàëàìàëû, þëêÿ ö÷öí ëàçûì îëàí òåõíèêè ìàòåðèàë âÿ ìàøûíëàð àëìàëû èäèëÿð âÿ ñ. Ïîëøàäà éàðàäûëàúàã äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèê åéíè çàìàíäà Ëàòâèéà, Ëèòâà, Åñòîíèéà, Ôèíëàíäèéà âÿ Óêðàéíà èëÿ äÿ ðÿñìè ÿëàãÿëÿð éàðàòìàëû, áó þëêÿëÿðèí ùþêóìÿòëÿðè èëÿ äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëəðäÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíè òÿìñèë åòìÿëè èäè.

Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùÿëÿ 1919-úó èëèí ñîíëàðûíäà Ýöðúöñòàí ( äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ Ì.É.Úÿôÿðîâ, ñîíðà Ô.Âÿêèëîâ), Åðìÿíèñòàí (Ì.Ó.Òÿêèíñêè, ñîíðà ß.Ùàãâåðäèéåâ), Èðàí (À.Çèéàäõàí), Òöðêèéÿ (É.Â.×ÿìÿí-çÿìèíëè) èëÿ ðÿñìè äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ñàõëàéûðäû. Áóíäàí áàøãà, Àçÿðáàéúàíûí Òÿáðèç, Õîé, ßíçÿëè, Ðÿøò, ßùÿð, Ìÿøùÿä, Áàòóì, Êèéåâ, Êðûì , Àøãàáàä âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ áàø êîíñóëëóã, êîíñóëëóã âÿ êîíñóë àýåíòëèêëÿðè fəaliyyət göstərirdi âÿ éà éàðàäûëìàã öçðÿ èäè.

Áàêûäà èñÿ àøàüûäàêû þëÿëÿðèí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿäÿ ðÿñìè íöìàéÿíäÿëèêëÿðè éåðëÿøèðäè: Ýöðúöñòàí, Åðìÿíèñòàí, Èðàí, Áåë÷èêà, Ùîëëàíäèéà, Éóíàíûñòàí, Äàíèìàðêà, Èòàëèéà, Ôðàíñà, Èñâå÷ðÿ, Èñâå÷, Èíýèëòÿðÿ, ÀÁØ, Óêðàéíà, Ëèòâà, Ïîëøà, Ôèíëàíäèéà. Ôåâðàë àéûíûí 7-äÿ gåíåðàë Dåíèêèí ðÿñìè îëàðàã Àçÿðáàéúàíûí èñòèãëàëûíû òàíûäû. Eëÿ ùÿìèí ýöíëÿðäÿ Éàïîíèéà ùþêóìÿòè Àçÿðáàéúàíà äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð éàðàòìàã èñòÿäèéèíè áèëäèðäè. Ðîìà ïàïàñû þç íöìàéÿíäÿñèíè Áàêûéà ýþíäÿðäè.

Àâðîïà þëêÿëÿðèíÿ ùÿëÿ äèïëîìàòèê ùåéÿòëÿð ýþíäÿðèëìÿìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ Òîï÷óáàøîâ áàøäà îëìàãëà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòè Ëîíäîí êîíôðàíñûíäàí ñîíðà ìöòòÿôèãëÿðèí éàðûì÷ûã ãàëìûø ìÿñÿëÿləðè ìöçàêèðÿ åòìÿê ö÷öí àïðåë àéûíûí 19-26-äà Èòàëèéàíûí Ñàí-Ðåìî øÿùÿðèíäÿ ÷àüûðäûãëàðû êîíôðàíñäà èøòèðàê åòäè. Êîíôðàíñäà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíè ìàðàãëàíäûðàí íåôò, Áàòóì, Òöðêèéÿ èëÿ ñöëù ìöãàâèëÿñèíèí èëêèí ëàéèùÿñè, Òöðêèéÿ-Åðìÿíèñòàí ñÿðùÿäëÿðè, Ãàôãàç ðåñïóáëèêàëàðûíûí äàõèëè ñÿðùÿäëÿðè âÿ áàøãà ìÿñÿëÿëÿð ìöçàêèðÿ åäèëìÿëè èäè. Êîíôðàíñ ñÿðùÿä ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäÿ áèëìÿäè, Ëàêèí Áàòóìó àçàä øÿùÿð åëàí åòäè. Îðà Ôðàíñà âÿ Èòàëèéà äÿñòÿëÿðè ýþíäÿðèëìÿëè èäè.

Àçÿðáàéúàí-Ðóñèéà

münasibətləri
Èñòèãëàë áÿéàííàìÿñèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûø ãîíøó þëêÿëÿðëÿ ìåùðèáàí ãîíøóëóã ìöíàñèáÿòÿëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëìàñû ïðèíñèïè sîâåò Ðóñèéàñûíà äà øàìèë åäèëèðäè. Ñîâåò Ðóñèéàñû èëÿ ÿëàãÿëÿðèí éàðàäûëìàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ùþêóìÿòè çÿðóðè ùåñàá edərək áó éîëäà áÿçè àääûìëàð àòìàã òÿøÿááöñöíü göstərdi.

Ñîâåò Róñèéàñû ùþêóìÿòè ñåíòéàáðûí 15-äÿ Áàêûíûí àçàä åäèëìÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí ïàéòàõòà êþ÷ìÿñèíäÿí íàðàùàò îëäóüóíó ýèçëÿòìèðäè. ÐÑÔÑÐ õàðèúè èøëÿð êîìèññàðû ×è÷åðèí ñåíòéàáðûí 21-äÿ Àëìàíèéà áàø êîíñóëóíà òÿãäèì åòäèéè íîòàäà “Ðóñèéà råñïóáëèêàñûíûí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíèí”, éÿíè Áàêûíûí òóòóëìàñûíà åòèðàçûíû áèëäèðèá, áó èøÿ, éÿíè Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí Àçÿðáàéúàíûí ïàéòàõòûíà ñàùèá îëìàñûíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäèéè ö÷öí ìöãàâèëÿ èëÿ ñþâäÿëÿøäèêëÿðè Àëìàíèéàíû ìÿçÿììÿò åäèðäè. 1920-ci ildən başlayaraq Rusiyanın Azərbaycana olan diplomatik təzyiqləri gücləndi və onlara hərbi-siyasi təzyiqlər də əlavə olundu.

1920-ci il aprelin 27-də sààò 4-äÿ Àçÿðáàéúàí Ê(á)Ï ÌÊ, ÐÊ(á)Ï Ãàôãàç äèéàð êîìèòÿñèíèí Áàêû áöðîñó âÿ Ôÿùëÿ êîíôðàíñû àäûíäàí Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòèíÿ ùàêèìèééÿòèí òÿùâèëè ùàããûíäà óëòèìàòèóì âåðèëäè.

Áó òàðèõè èúëàñäà èøòèðàê åòìèø Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëàúàã áîëøåâèêëÿð àøàüûäàêû øÿðòëÿðÿ ðèàéÿò åäÿúÿêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð: “1. Ðóñ îðäóñó Áàêûéà ýèðìÿäÿí äÿìèð éîëó èëÿ áèðáàøà Àíàäîëóíóí èìäàäûíà ýåäÿúÿê; 2. Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëû âÿ ÿðàçè áöòþâëöéö ùÿð úöð òÿúàâöç âÿ ãóéóääàí (ìÿùäóäèééÿòäÿí, èëùàãäàí, êþëÿëèêäÿí) ãîðóíàúàã; 3. Àçÿðáàéúàí oðäóñó îëäóüó êèìè ãàëûá áóðàõûëìàéàúàã; 4. Àçÿðáàéúàí ñèéàñè ïàðòèéàëàðû ùöððèééÿò âÿ ñÿðáÿñòëèéèíè ìöùàôèçÿ åäÿúÿê; 5.Êå÷ìèø äþâëÿò õàäèìëÿðè, ùþêóìÿò öçâëÿðè âÿ ìèëëÿò âÿêèëëÿðèíäÿí ùå÷ áèð êÿñ ñèéàñè úèíàéÿòäÿ èòòèùàì åäèëìÿéÿúÿê; 6. Àçaä øÿêèëäÿ òîïëàíàúàã Àçÿðáàéúàí øóðàëàðû ùþêóìÿòèí èäàðÿ øÿêëèíè òÿéèí åäÿúÿê”.

1920-úè èë àïðåë àéûíûí 27-ñè àõøàì ñààò 11-äÿ Àçÿðáàéúàí ïàðëàìåíòè ùàêèìèééÿòèí òÿùâèë âåðèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Áó, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñîíó, Àçÿðáàéúàí èñòèãëàëûíûí éåíèäÿí èòèðëìÿñè və Àçÿðáàéúàíûí éåíèäÿí ìöñòÿìëÿêÿéÿ ÷åâðèëìÿñè äåìÿê èäè.

Aç âàõòäà áîëøåâèêëÿðin âåðäèêëÿðè âÿäëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ ÿìÿë åòìÿê ôèêðèíäÿ olmadıqları aydın oldu. “Àïðåë işğalının ñÿùÿðè ýöíö òÿøêèë åäèëìèø ìèòèíãäÿ Àíàñòàñ Ìèêîéàí “ Ìöñòÿãèë Ñîâåò Àçÿðáàéúàíû” øöàðûíûí êþùíÿëäèéèíè áèëäèðäè. Áàêûäà òàëàílar ùÿôòÿñè áàøëànäû. Qıðìûçû îðäó Àçÿðáàéúàíûí øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðèíè áèð-áèðèíèí àðäûíúà èøüàë åòäè. Azərbaycan rus müstəmləkisinin başqa formasının altına düşdü.