Yakka tartibdagi tadbirkor. Sherikchilik faoliyati

Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti Innovatsion iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyati hisoblanadi. Mazkur kurs ishining predmeti sifatida esa Innovatsion iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyatinng rivojlanish jarayoni o’rganiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi – mamlakatimiz innovatsion tadbirkorlikni tashkil etish va uni boshqarishni rivojlantirishga oid amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:

• 
  innovatsion tadbirkorlikni tashkil etishning nazariy-uslubiy asoslarini tadqiq etish;
  
• 
  innovatsion tadbirkorlikni tashkil etish tizimini asoslab berish;
  
• 
  O’zbеkistanda innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish yo`nalishlari;
  
• 
  O’zbekistonda innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
  

1. Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, uning vazifalari va rivojlanish shart- sharoitlari.
Ilmiy-nazariy iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyatiga doir olimlarning fikrlari, mulohazalari mavjud bo’lib, ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda.
O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunida ta‘riflarinishicha “Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy mas‘uliyat ostida mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.”
Tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish bilan bog’liq faoliyatdir. Biznes (inglizcha “ish va odam”) esa unga nisbatan keng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir.
Tadbirkorlik faoliyati - mulkni ishlatish, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish yoki xizmatlarni ko'rsatishdan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tgan shaxslar tomonidan muntazam ravishda daromad olishga yo'naltirilgan mustaqil xavf.
Tadbirkorlik faoliyatining eng muhim xususiyatlari:

• 
  Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mustaqilligi va mustaqilligi. Har qanday tadbirkor ma'lum bir masala bo'yicha, tabiiyki, huquqiy me'yorlar doirasida qaror qabul qilish huquqiga ega;
  
• 
  Iqtisodiy qiziqish. Tadbirkorlikning asosiy maqsadi maksimal foyda olishdir. Shu bilan birga, yuqori daromad olish uchun o'zining shaxsiy shaxsiy manfaatlarini ko'zlab, tadbirkor jamoat manfaatlariga erishishga hissa qo'shadi;
  
• 
  Iqtisodiy xavf va javobgarlik. Eng aniq hisob-kitoblar uchun noaniqlik va xavf saqlanib qoladi.
  

Ishlab chiqarish sohasida tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish uchun ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish orqali tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabni qondirishdir. Tadbirkor o'zi ishlab chiqarishni tashkil qilishi yoki vositachi sifatida harakat qilishi, korxona egasi yoki yollangan menejer bo'lishi mumkin. Ammo har qanday holatda ham, tadbirkor ishlab chiqarishni rivojlantiradigan va bozor munosabatlarini o'rnatadigan bozorning faol agentidir.
Tadbirkorlik faoliyatining yakuniy maqsadi natijalarning xarajatlardan oshib ketishi, ya'ni. mumkin bo'lgan eng yuqori daromadga yoki yuqori rentabellikka erishish.
Biznesning asosiy funktsiyalari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik umumiy iqtisodiy, resurs, ijodiy izlanish (innovatsion), ijtimoiy va tashkiliy funktsiyalarni bajaradi. Ayrim olimlarning fikricha, tadbirkorlik siyosiy faoliyat bilan ham tavsiflanadi, uni odatda tadbirkorlar uyushmalari (birlashmalari) amalga oshiradilar.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida umumiy iqtisodiy funktsiya hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu tadbirkorlik tashkilotlari va yakka tartibdagi tadbirkorlarning yuridik shaxs va o'z nomidan ish olib boradigan va mulkiy javobgarligi ostida ish yuritayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyat ko'rsatadigan bozor sub'ekti sifatida roli bilan aniqlanadi. Tadbirkorlik mahsulot ishlab chiqarish (ish va xizmatlar) ishlab chiqarish va ularni aniq iste'molchilarga: uy xo'jaliklariga, boshqa tadbirkorlarga, davlatga etkazib berishga qaratilgan. Bu uning subyektlari tomonidan umumiy iqtisodiy funktsiyaning namoyon bo'lishining ob'ektiv asosi bo'lgan bozor iqtisodiyotining barcha iqtisodiy qonunlari tizimining (talab va talab, raqobat, qiymat va boshqalar) ta'siri ostida amalga oshiriladi. Tadbirkorlikning jadal rivojlanishi iqtisodiy o'sish va yalpi ichki mahsulot va milliy daromad o'sishini belgilovchi shartlardan biridir. Ushbu omil iqtisodiy munosabatlar tizimida umumiy iqtisodiy funktsiyaning namoyon bo'lishi hamdir.
Tadbirkorlikning resurs funktsiyalari juda muhimdir. Korxonani rivojlantirish ko'paytiriladigan va cheklangan resurslardan samarali foydalanishni o'z ichiga oladi. Resurslar deganda ishlab chiqarishning barcha moddiy va nomoddiy sharoitlari va omillari, albatta, birinchi navbatda, mehnat resurslari, yer va tabiiy resurslar, ishlab chiqarishning barcha vositalari va ilmiy yutuqlar, shuningdek, tadbirkorlik qobiliyati tushunilishi kerak. Agar u o'z biznesini yaratadigan ilmiy sohada ilmiy-texnik g'oyalar, yangiliklar yaratishi, yuqori malakali ishchi kuchidan foydalanishi va resurslarning barcha turlaridan samarali foydalanishi mumkin bo'lsa, eng yuqori natijalarga erishishi mumkin. Ammo tadbirkorlarning maksimal daromadiga (foydasiga) intilish ko'pincha butun jamiyatga tegishli resurslardan yirtqich foydalanishga olib keladi. Shunday qilib, tadbirkorlar o'z faoliyati orqali atrof-muhitga va jamoatchilikka zarar etkazishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, qarama-qarshi va ikkilamchi xarakterga ega bo'lgan resurs funktsiyasidan noto'g'ri foydalanish uchun tadbirkorlarning javobgarlik shaklini belgilovchi davlatning tartibga soluvchi roli katta ahamiyatga ega.
Tadbirkor, resurslarning egasi sifatida, ulardan oqilona foydalanishdan manfaatdor va shu bilan birga davlat resurslariga nisbatan shafqatsiz bo'lishi mumkin. Bunga tadbirkorlikning rivojlanish tarixi va ilmiy va texnologik inqiloblar tarixi, buning oqibatlari inson uchun qarama-qarshi bo'lganligi guvohlik beradi.
Innovatsion funktsiya tadbirkorlikni iqtisodiy boshqaruvning yangi turi sifatida tavsiflaydi.
Bu tadbirkorlik faoliyati jarayonida yangi g'oyalarni qo'llash, maqsadlarga erishish uchun yangi vositalar va omillarni ishlab chiqish bilan bir qatorda ularni to'ldiradigan boshqa barcha funktsiyalar bilan bog'liq. Ushbu funktsiya tadbirkorlik sub'ektlarining iqtisodiy erkinlik darajasi, qarorlar qabul qilish shartlari bilan belgilanadi, bu esa mulkdor sifatida tadbirkorga xosdir. Bu tadbirkorlik sub'ektlarining iqtisodiy erkinlik darajasidan, qarorlar qabul qilish sharoitlaridan kelib chiqadi.
Ijtimoiy funktsiya - bu har bir qobiliyatli shaxsning biznes egasi bo'lish qobiliyati, ularning individual iste'dodi va imkoniyatlarini namoyish etish yaxshiroqdir. Tadbirkorlikning ushbu funktsiyasi ko'proq atrof-muhitga qarshi tura oladigan va o'z maqsadlariga erisha oladigan, mustaqil iqtisodiy va iqtisodiy faoliyatga moyil bo'lgan, yangi odamlar qatlamini shakllantirishda namoyon bo'ladi.
Tadbirkorlik tashkilotlarining faoliyati qanchalik samaraliroq bo'lsa, turli darajadagi byudjetlarga va davlat byudjetidan tashqari jamg'armalarga mablag'lar oqimi sezilarli darajada oshadi. Shu bilan birga, tadbirkorlikni rivojlantirish ish o'rinlarining o'sishini ta'minlaydi, ishsizlikni pasaytiradi, xodimlarning ijtimoiy mavqeini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, ish haqini oladiganlar soni o'sib bormoqda, bu esa o'z navbatida tadbirkorlik korxonalarining barqaror faoliyatiga iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan bog'liqdir.
Tadbirkorlikning tashkiliy funktsiyasi tadbirkorlar tomonidan o'z biznesini tashkil qilish to'g'risida mustaqil qaror qabul qilishida, uni tadbirkorlikni boshqarish shakllanishida diversifikatsiyalashda, kompleks tadbirkorlik tuzilmalarini yaratishda, tadbirkorlik firmasi strategiyasini o'zgartirishda va boshqalarda namoyon bo'ladi.
Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat‘i nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy foliyatdir, deyish mumkin. Tadbirkorlikka shart-sharoitlar zarur, shunda u rivojlanadi, uning asosida tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi.
Birinchidan, tadbirkor xo’jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o’zgartirishga moslashtirish, manbalarni tanlash, resurs topish, mahsulot sotish, ularga baho belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar bo’yicha ma‘lum huquq va erkinliklar mavjud bo’lishi kerak.
Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega bo’lishi kerak.
Uchinchidan, xo’jalik yuritish yo’lini erkin tanlash, daromadni investitsiyalash imkoniyatini real ta‘minlaydigan ma‘lum iqtisodiy muhit va ijtimoiy siyosiy sharoit yaratish zarur.
To’rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o’zlashtirish turli-tuman shakllari va o’zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlikning o’zi ob‘ektiv hodisa bo’lib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi.
Beshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma‘lumot va malakali tayyorgarlikka ega bo’lish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo’yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda jamiyat manfaatdorligining mavjud bo’lishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi.
Aytish mumkinki, ko’rsatib o’tilgan shart-sharoitlar mavjud bo’lsa tadbirkorlik shakllanadi va rivojlanadi.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha mamlakatlarda mukammal iqtisodiyotni yaratishda tadbirkorlik muhim faoliyat hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar jadal rivojlanib, bir-biriga qo’shilib ketishi sodir bo’lmoqdaIshlab chiqaruvchi kuchlardan jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli-tuman shakllari mavjud:
a) davlat;
b) jamoa;
v) shaxsiy;
g) xususiy;
d) aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi.
Davlat korxonalarini uchta guruhga bo'lish mumkin:
1) Byudjet korxonalari;
2) Davlat ishlab chiqarish korxonalari;
3) Aralash korxonalar.
Huquqiy va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lmagan korxonalar byudjet korxonalariga kiradi. Bu korxonalar davlatning ma‘muriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlariga bevosita bo’ysunadi. Ular olgan foydasidan soliq to’lamaydi, barcha daromad va xarajatlar davlat byudjeti orqali o’tadi.
Davlat ishlab chiqarish korxonalari - bu korxonalarning ancha keng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shaklidir. Ular alohidalashgan mol-mulkka ega bo’lib, xo’jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan belgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaradi.
Aralash kompaniyalar – hissadorlik jamiyatlari va majburiyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashkil qilinib, aktsiyalari davlatga va xususiy omonatchilarga taaluqli bo’ladi. Ular qonun doirasida ish yuritadigan yuridik shaxslar siftaida ish yuritadilar. Ularga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar beriladi, chet el litsenziyalarini yengil shartlar bilan oladilar, davlat korxonalaridan xom ashyo va yarim narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta‘minlangan bo’ladilar.
Korxonalar xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo’jalik birlashlamalari shaklida tuzilishi mumkin.
Kooperativ tadbirkorlik – jamoa tadbirkorlikning alohida shakli bo’lib, jamoa mulkiga asoslanadi va kooperatsiya a‘zolarining uning faoliyatida o’z mehnati bilan ishtirok etishini taqozo qiladi.
Kooperativ mulkchilikning asosiy belgilari bor:
a) ishlovchilar ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita qo’shiladi;
b) kooperatsiya a‘zolarining ishlab chiqarish ositalaridan keng foydalanadi;
v) iqtisodiy jihatdan teng huquqlidir;
g) jamoa o’z-o’zini boshqaradi;
d) jamoani va shaxsiy manfaatlari uyg’unlashadi.
Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy tashabbus asosida tashkil qilinadi. Bunda mulk va ishlab chiqarish natijasida xususiy shaxslarga tegishli bo’lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish yollanma mehnatga asoslanadi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab chiqarishni tashkil qilish o’zi yoki olgan oila a‘zolari mehnati asosida amalga oshiriladi. Odatda kichik magazin, xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar, dehqon xo’jaliklari, xuddi shuningdek, huquqshunos, vrach, advokat, o’qituvchi kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko’rinishida tashkil qilingan tadbirkorlardir. Ularni egasi cheklanmagan ma‘suliyatga ega bo’lib, faqat daromad solig’i to’laydilar.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri hissadorlik (aktsionerlik) jamiyatlaridir. Aktsiya chiqarish va uni erkin joylashtirish hissadorlik munosabatlarining muhim tomonlaridan birini tashkil qiladi.
Aktsiya – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma‘lum hissasini qo’shganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatli qog’ozdir va korxonani boshqarish huquqini ham beradi.
Obligatsiya – uning egasiga qayd qilingan foiz olish sharti bilan pul qo’yganligini tasdiqlaydi. Aktsiya egasi korxona mulkdori, obligatsiya egasi uning kreditori hisoblanadi. Undan tashqari, obligatsiya akitsyadan farq qilib, o’z egasiga yillik kafolatlangan daromad keltiradi, ammo hissadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda ovoz berish huquqini bermaydi. Obligatsiyalar bo’yicha to’lanadigan daromad odatdagi ssuda foizi miqdoridan ortiq bo’lmaydi. Uning qiymati hissadorlik amiyati tomonidan ma‘lum muddat o’tishi bilan to’lanadi.1 Aktsiyaga qo’yilgan mablag’ obligatsiyaga joylashtirilgandan farq qilib, aktsioner talabi bo’yicha qaytarilishi mumkin emas va faqat sotish orqali qoplanadi.
Hissadorlik jamiyatining tashkil topishi ta‘sischilik foydasi kabi daromad turining paydo bo’lishi bilan bog’liqdir. Ta‘sischilik foydasi sotilgan aktsiyalar summasi va hissadorlik korxonasiga haqiqatda qo’yilgan mablag’ miqdori o’rtasidagi farqdan iborat. Hissadorlik korxonasida ta‘sischilik foydasi bilan bir qatorda dividend kabi daromad turi shakllanadi.

___________________________________

1O'zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to'g'risida»gi Qonuni (yangi taxrir). 2012 yil 2 may.