Yazi-yurnal indd
Yüklə 2,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
Rüblük ädäbiyyat därgisi 163 Mən hələlik onu göstərmək istədim ki, söz vaqon, araba, yəni yalnız daşyıcı deyil ki, deyəsən, nə fərqi var, ərəb, ya türk sözü olsun?! Məsələnin bu qoyulu- şundan sonra «niyə dilimizdə öz sözlərimiz çox olma- lıdır?» sorusunun, yəni sualının cavabı qalır, maraq doğursa, onu da açmaq olar. 23.09.2009. Dilimiz dəyişməlidir ki, «girdirmə» düşüncələri soxuşdurmaq çətin olsun (İrəlidə dedim ki, sözlər təkcə vaqon, cümlələrsə qatar kimi daşıyıcılar deyillər. Dil həm də kosmosdur. İndi isə ərəb-fars sözlərinin dilimizdəki basırığını ara- dan götürmək ideyasının xeyrinə başqa arqumentləri axtaraq). Alınma sözlər bütün dillərdə olsa da... Kimsə deyə bilər, nə fərqi var, «məfhum» sözünü işlədək, ya «anlayış» sözünü? Nə fərqi var, «həqiqət» olsun, ya «doğru», «gerçək», olsun, «şey», «cisim» ol- sun, ya «nəsnə»? Düzdür, elə-belə, gündəlik danışıqda elə fərqi yox- dur. Küçədə sataşqan oğlan qıza türkün sözü «gözəl»in yerinə farsın sözü «qəşəng»i deyəndə bundan nə onun özünə, nə də qıza bir fərq olmur. Ancaq bu fərqsizlik durumunda belə, institutda oxuduğumuz zaman bizim bəzilərimizdə kompleks vardı ki, niyə dilimiz çox, lap çox təmiz deyil, dilimizdə bu qədər ərəb-fars sözləri var. Bəzi yazılar bizi ovundururdu: dünyada heç yerdə təmiz dil yoxdur. İndi sırf rus sözləri kimi qavradığımız «tovar» sözü bizim «davar/tavar» sözündən çıxıb, «den- qi» isə «damğa/tanqa» sözünün fonetik çevrimidir. Öyünmək üçün istənilən qədər belə kəlmələr tap- maq olardı. Ancaq bizlər o vaxt yenə ovunmurduq, çox istəyirdik ki, bir gün gəlsin, danışığımızda ərəb- fars sözlərini çıraqla axtarsınlar. Bu, bir vaxtlar gənc filoloqların arzusu idi və bəlkə indiki filoloq nəslindən olan gənclərin də istəyi budur. Öz sözlərimizin önəmi Bəs, danışıq dilini qoyub, elmi dili götürsək, bura- da necə? Fərqi var, ya yoxdur? Fərqi var, özü də çox böyük. O mənada yox ki, biz elmi dilimizdən «həqiqət», «səhv», «təhkiyə», «in- formasiya» kimi sözləri çıxarıb atmalıyıq. Bu sözlərin qədrini bilmək lazımdır və elmi dilin yaxşı işləməsində onların rolu xeyli böyükdür. Bəs onda nəyə görə gərəklidir ki, elmi düşüncə üçün aparıcı sözlərin arasında öz sözlərimizin payı çox olsun? Mən istərdim bu suala cavab axtaraq. pSözlərin təpəri İş burasındadır ki, ərəb-fars sözləri bizim dilimizdə pəncərənin şəklinə oxşayırlar, pəncərənin özünə yox. Pəncərənin şəklini açıb əlini çölə çıxara bilməzsən, qalxıb ondan həyətə tullana bilməzsən. Pəncərənin özü olanda isə açırsan hava gəlir, səslər gəlir. Öz sözlərimiz gerçək pəncərələrdir, pəncərə şəkilləri deyil! Bizim öz sözlərimizin çoxunun törədiciliyi, bu- daqlanması var: məsələn, «bildirmək», «bilmək», «bil- diriş», «bilinməz», «bilməzə», «bilərəkdən» sözləri sistem içində, şəbəkə düzənində bir-birinə bağlıdırlar. Ancaq ərəb-fars sözlərini götürsək, bizim dilimizdə onların çoxu «qısır»dır. Yəni törədici gücləri yoxdur, çünki öz doğma mühitlərindən qıraqdadırlar. Ərəb-fars sözləri dilimizdə QISIR OLDUQLARI üçün də dilə az enerji verirlər. Belə sözlərlə yüklənmiş dil azərbaycanlı düşüncəsinə enerjili, sistemtörədici vasitə vermir. Tərsinə, düşüncənin açılıb budaqlanmasına əngəllər qoyur. Ərəb-fars sözləri ilə yüklənmiş Azərbaycan türk- cəsinin bir eybi də var. Bu yük fikir mimikriyası yaratma- ğa yardımçı olur. Biologiyada mimikriya buqələmunlar kimi hansı canlınınsa boyasını dəyişməklə yanında dur- duğu daşa və s.-yə özünü oxşatmasını bildirir. «Düşüncə mimikriyası» deyəndə mən onu göstərmək istəyirəm ki, düşüncə yoxdur, onun yamsılanması, oxşartısı var («yada salaq «girdirmə»», «geydirmə» sözlərini də). Azərbaycanca nə qədər yazı var ki, ərəb-fars sözləri sayəsində yüksək avaz və görüntü qazanıblar. Ancaq ondakı «zəmin», «təbəddülat», «təmin» və s. sözlərini öztürkcəyə çevirəndə fikirsizlik, girdirməlik həməncə üzə çıxır. 01.10.2009. “Anlamın” mənası «Təpik-deyimlər» Fəlsəfədə, mədəniyyətdə nələrisə lay-lay açmağa imkan verən çox «adi geyimli» deyimlər mənə yaman ləzzət verir. Belə deyimlər, yumağı vuran təpik kimi- dir, dəyəndə yumaq diyirlənərək açılır. Bax, bu təpik- deyimlərdən biri mənim ağlıma «məna» və ya Anadolu türklərinin işlətdiyi «anlam»la bağlı gəldi. Niyə birdən-birə bu məsələdən danışmaq istədim? Ona görə ki, bizim camaat tez-tez «məna» sözünü işlətsə də soruşanda bəlli olur ki, «məna»nın mənasını «hiss edirlər», di gəl bilmirlər. Yeri gəlmişkən, azər- bay canlılar üçün aktual olan «deyə bilib-bilmə mək» məsələsinə də toxunum. Bizim adamlar çox tez-tez özlərini bilmək, bilik bolluğunda duyurlar, ancaq gileylənirlər ki, bildiklərini deyəmmirlər. Ünlü bir fi- N1(6) mart 2013 164 losof olan Lüdviq Vitqenşteyn isə söyləmişdi ki, sən yalnız deyə bildiyini bilirsən. Deyəmmirsənsə, deməli, bilmirsən. Artırım ki, «deməyi» yalnız sözlərlə bağ- lamayaq. Sən hansısa düşüncəni sözün çatmayanda əl-qolunla, üz-gözünlə anlada bilirsənsə, bu da bir deməkdir, laldili kimi… Bəs bu söylədiklərim bizim üçün nədən aktualdır? Ondan ki, qoy, bir çox adamlar silkələnib ayılsınlar: onlar bilməlidirlər ki, deyə bilmədiklərini bilmirlər! Ona görə də «bilirəm, ancaq danışıq qabiliyyətim ol- madığından söyləyə bilmirəm» cümləsi ilə gözə kül üfürməsinlər, nə özlərinin, nə bizim. Anlamın düsturu İndi isə mənanın nəliyini (nə olmasını) açan bəzəksiz-düzəksiz deyim: bir şeyin mənası onun bildir- dikləridir. Türklərin «anlamı» bunu başqa cür açır: bir nəsnənin anlamı onun anlatdıqlarıdır. Bundan çıxanlar: əgər sənin geyimin pintidirsə, onun mənası sənin pinti- liyin olacaq, çünki bildirilən bu pintilikdir. Dünyada asan mənalar var, bir də var, çətin tapı- lan mənalar. Pintilik asan tapılan anlamlardandır. An- caq əgər “hacı toyunda” toy yiyəsinin göz yumdusuilə qəhvə fincanında kimlərəsə içki gətirilirsə, bunun anla- mı, yəni bildirdiyi nədir? Toy yiyəsinin dini ikiüzlülü- yü? Niyə ikiüzlülük? Çünki bir üzü Allaha möminliyi göstərir, o biri üzü içən dostlarına üzgörənliyi. Bəlkə göstərdiyim eyləmin bildirdiyi odur ki, bu Azərbaycanda heç bir fundamentalist İslam ideyasınıa- xıra çatdırmaq olmur? Bu axırıncı söylədiyimdən mil- li mentalitetimizlə bağlı nəsə ciddi elmi düşüncələrə çıxmaq olar. Ona görə də: bir nəsnənin, olayın çətin tutulan mənasını sən deyə bilirsənsə, deməli, həmin mənanı bilirsən. Mənanın tapılmasına bir örnək İndi isə bu soruya baxaq: həyatın mənası nədir? Mənim söylədiyimdən itələnsək, demək olar ki, hər hansı adam üçün həyatın mənası nə üçün yaşamağın cavabında onun üçün bilinənlərdir. Yəni səndən soru- şandaki, yaşamaq sənin üçün nəyi bildirir, bu sual ya- şamağın mənasına yönəlik sorudur. Adamların xeylisi bu sualın fərqinə varmırlar, ona görədə ailələri üçün və ya özləri üçün yaşayırlar, ancaq bilmirlər ki, yaşamla- rının mənası ailələridir və ya özləridir. Axı, soruşanda bunu deyəmmirlərsə, deməli, bilmirlər. Başqa xeyli adamsa həyatlarını elə-belə gəzinti kimi yaşayırlar – deməli, onların həyatının prinsipial mənası yoxdur, yəni mənasız yaşayırlar. Adamlar var ki, həyat onlara başqalarına fay- dalı olmağı bildirir, deməli, həyatın mənası da bu olur. Bir variantda «başqaları» «özümüzünkülər»lə mənalandırılır – yəni sən sən olmayanlara «biz» deyib özümüzünküləşdirirsən, sonra da özün-özün üçün yox, «özümüzünkülər» üçün çalışırsan-vuruşursan. İkinci variantda isə başqalarını özgələrlə eyniləşdirib məhz özgələrinə yaxşı olmaq ərənliyini göstərmək istəyirsən. Beləcə, xeyli ilginc məsələlərə çıxmaq olar, hamısı da gördüyünüz kimi adi bir deyimin təpik vurub açdıqla- rıdır. Azərbaycanda ələ salmaq üçün, nifrət etmək üçün «təpik-deyimlər» çoxdur. Ancaq bilmirəm, düşünmək üçün də çoxmudur?! 20. 10.2010. «Qöte»nin «Höte»yə çevrilməsində azərbay can lı- ların «meymunu yada salmaq» şakəri Bir ayıb söz «Göte» sözünü mən hələlik çoxlarının dediyi kimi yazıram ki, problemə girə bilək. Neçə onillərdir, Azərbaycan ədəbi dili və dildə ədəbli görünmək istəyən azərbaycanlılar üçün bu sözün deyilişi ciddi problemə çevrilib. Onun sondakı «e» fonemini çıxan- da «gündəyməzi» bildirən türkün sözü ilə tam üst-üstə düşməsi onillər öncə dürlü ayıbörtmə əməliyyatlarını işə salmışdı. Ancaq çox dəyiş-düyüşdən sonra axırki bir variant norma statusunu qazandı. İndi hamı «Höte» ya- zır və «Höt»də «meymunun» (Mirzə Fətəliyə rəhmət) yada düşməməsindən rahatlanır. Bu olaya didil məsələsi deyil, ciddi kültür prosesi olduğu üçündür ki, onu yazımın hədəfi edirəm. İndi birinci soru: nədən, məsələn, «Döte», «Vöte» yox, məhz «Göte»? Rus orfoyepiyasının azəri orfoqrafiyasına təsiri Bunda bizimkilərə kodu və ya presedenti rus ədəbi dilində «h»nın olmamasına görə «q» və ya «g»nın işlənməsi verir. Bu səbəbdən «İlham» sözü rusca- da «İlqam», «Hüseyn» isə «Quseyn» olub. Eləcə də «Hamletin», «Qamlet», «Hitlerin» «Gitler» olması rus dilinin fonetik və ya fonoloji kəsirindən gəlir. Ancaq bütün Sovet dönəmində ruslarla yaxın yaşayışımız ona gətirmişdi ki, «Hamlet»in «Qamlet», «Hitler»in «Git- ler» olmasına bizimkilər elə öyrəşmişdilər ki, hətta ori- jinalın necə olmasını da unutmuşdular. Bu durumda kimlərsə «q» ilə başlayan ingilis sö- zünün əslində necə olmasını bilməyəndə avtomatik «h» yazır və bəzən hətta təsadüfən düz alınır, məsələn, «Qamiltonu» «Hamilton» yazanda olduğu kimi. Beləcə, «Göte»nin «Höte» yazılmasında bu məntiq işləyir: əgər «h»nı «q»ya çeviriblərsə, «q»nı da «h»ya çevirmək olar. Yüklə 2,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|