Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi

Orqa miya. Orqa miya kelib chiqishiga ko’ra markaziy nerv sistemasining qadimiy bo’limi hisoblanadi. Tashqi ko’rinishidan u ayrim umurtqalardan hosil bo’lgan mustahkam va ayni vaqtda egiluvchan g’ilofga joylashgan oldingi-orqa yo’nalishda yassilashgan silindrsimon tortmadir. Orqa miya umurtqa pog’onasidan kaltaroq, u uzunchoq miyadan boshlanib, birinchi ikkinchi bel umurtqalarida tugallanadi. U segment shaklida tuzilgan bo’lib, unda 8 ta bo’yin, 12 ta ko’krak, 5 ta bel, 5 ta dumg’aza va 1-2 ta dum segmentlari bor. Jami 32 ta segment bo’lib, ularning har biridan ikkita juftdan orqa miya nervlari chiqadi. Ular umurtqalarning har biriga mos keladi. Ular umurtqa pog’onasi kanali orasidagi teshik orqali o’tib, muskullar, paylar, bo’g’imlar, teri, organlar va to’qimalarga boradi. Orqa miyaning har bir segmenti muskullarning muayyan gruppasi, teri va boshqa organlarning ma’lum qismi uchun javobgar.

Orqa miyaning ko’ndalang kesmasida nerv hujayralari tanasining to’plamidan hosil bo’lgan kulrang modda va nerv tolalaridan hosil bo’lgan oq modda ajralib turadi. Orqa miyaning ko’krak bo’limi sathida vegetative nerv sistemasi markazlarining bir qismi bo’ladi. Kulrang moddaning oldingi shoxlarida harakat neyronlari jamlangan. Ularning nerv tolalari turli-tuman bo’lib yig’iladi, orqa miyadan chiqadi va oldingi ildizlar hosil qiladi. Sezuvchi neyronlarning tanasi orqa ildizlarning orqa miya tugunlarida, ya’ni orqa miyadan tashqarida bo’ladi. Oldingi va oprqa ildizlar birga qo’shilib va orqa miya nervi tarkibida skelet muskullariga boradi.

Orqa miya faoliyati bosh miyaning yuqorisida joylashgan bo’limlarning muvofiqlashgan ta’siriga talaygina darajada bo’ysunadi. Agar hayvonning orqa miyasi olib tashlansa, bu hol harakatlarining falajlanib qolishiga olib keladi, periferik nervlar atrofigauchraydi, kichrayadi, hayvon gavdasi va oyoq-qo’llari retseptorlaridan kelayotgan ta’sirni sezmaydi.

Bosh miya. Bosh miya umurtqali hayvonlar va odam markaziy nerv sistemasining oldingi bo’limidir. Bosh miya bo’limlarinid funksiyasi tufayli organizmni o’rab turgan muhit bilan o’zaro munosabatlari idora qilinadi, xulq-atvor reaksiyalari boshqariladi va barcha to’qimalar, organlar va ularning sistemalari ishi muvofiqlashtiriladi.

Bosh miya kalla suyagi bo’shlig’ida joylashgan bo’lib, unda miya o’ziga, limb sistemasi miyachadan tashkil topgan, evolyutsion jihatdan qadimiy qism va birmuncha kech vujudga kelgan tuzilma-bosh miya yarimsharlari yoki oxirgi farq qilinadi. Oxirgi miya uzunasiga ketgan egat bilan ikki qismga-so’galsiman tana, bitishma va gumbaz bilan birgalikda birikkan o’g va chap yarimsharlarga bo’linadi.

Miya o’zagi oraliq miya, o’rta miya, ko’prikcha, uzunchoq miya va miyachadan tashkil topgan. Miya o’zagi ichida retikulyar formatsiya nomini olgan to’psiman tuzilma bo’ladi.

Uzunchoq miya. Uzunchoq miya orqa miyaning davomi hisoblanadi. U orqa miyaning shaklini saqlab qoladi, yuqori tomondan birmuncha kengayib boradi va ko’prikchaga o’tadi. Uzunchoq miya ichidagi bo’shliq rombsimon chuqurcha yoki to’rtinchi qorincha nomini olgan bo’lib, u orqa miya kanalining davomi hisoblanadi. Uzunchoq miyada nerv hujayralarining ikki tomonlama simmetrik jaylashgan uyumlari bo’lib, ular yaqro deb ataladi. Hammasi bo’lib mavjud 12 juft nervdan uzunchoq miyada 8 juftli bo’lib, ana shulardan nerv tolalari: kalla miya nervlari boshlanadi. Bosh turli organlar bilan shu nervlar orqali bog’lanadi.

O’rta miya. O’rta miya miya oyoqchlaridan-orqa miyadan keladigan o’tkazuvchi yo’llardan va unga bosh miyaning yuqorida joylashgan bo’limlaridan keladigan o’tkazuvchi yo’llardan, yadrolardan-nerv hujayralari yig’indisidan, to’rt tepalik, qora modda qizil yadrolardan tashkil topgan. O’rta miya kalla suyagi-miya nervlarining III va IV juftlari: g’altak nervi va ko’zni harakatlaniruvchi nerv joylashgan.

Qizil yadrolar o’tkazuvchi yo’llar orqali miyacha, oraliq miya va orqa miya bilan bog’langan va oyoq-qo’llar-bukuvchi va yozuvchi muskullar tonusini boshqarishda ishtirok etadi.

Kalla suyagi-miya nervlarining III va IV juftlari ( ko’zni harakatlantiruvchi va g’altak nervlar) ko’z muskullarini innervatsiya qiladi.

O’rta miya ichida Silviev nayi ( vodoprovodi) nomini olgan bo’shliq bor. U uzunchoq miya to’rtinchi qorinchasining davomi hisoblanadi va oraliq miyada bo’ladigan uchinchi qorinchga o’tadi.

Oraliq miya. Uchinchi qo rincha atrofida katta miya yarimsharlari chegarasida oraliq miya joylashgan. Unga o’ng va chap talamuslar, ya’ni ko’rish do’mboqchalari kiradi. Ko’rish do’mboqchalari ular orqali barcha sezuvchi nerv yo’llari o’tadgan go’yo oxirgi stansiya hisoblanadigan nerv hujayralari yig’indisidir. Ular organizmning barcha retseptorlaridan impuls qabul qiladi va ularni katta yarimsharlar po’stlog’iga va miya o’zagining boshqa bo’limlariga o’tkazadi.

Talamus og’riq sezuvchanlikning oily markazi hisoblanadi. Klinik kuzatishlarga asoslanib, uning ayrim zararlanishlariga aozb beradigan og’riq sezgisi paydo bo’lishi isbotlangan. Teriga arzimagan kuch bilan tegib ketish, tovush yoki yorug’lik bunday bemorlarga qattiq og’riq hurujlarini keltirib chiqaradi. Ba’zan thalamus zararlanganda, og’riq sezish buziladi va bunda og’riq ta’siri bu sezgilarni umuman keltirib chiqarmaydi-analgeziya holati vujudga keladi.

Oraliq miyaning funksiyalari katta yarimsharlar po’stlog’i nazorati ostida bo’ladi. Bunga sabab shuki, miya po’stlog’I istisno qilingandan keyin, hayvonlarni hatto kuchsiz ta’sirlantirish ham ularda qon bosimini va qonda qand miqdorini oshirib, juda kuchli muhofaza reaksiyalarini keltirib chiqaradi.

Limb sistemasi. Limb sistemasini bosh miyaning funksional jihatdan o’zaro bog’langan qator strukturalari tashkil etadi. Ularga nerv hujayralaridan tashkil topgan po’stloq qismi va po’stloq osti tuzilmalari kirib, ular miya ichkarisida yadrolar ko’rinishida joylashgan bo’ladi. Ular juft bo’lib, chap va o’ng yarimsharlarda joylashgan: bodomsimon tana, gipotalamus, thalamus yadrolari qismi. To’siq, o’rta miya limb zonasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi.

Limb sistemasining funksiyalari nihoyatda murakkab va xilma-xildir. Ular tashqi muhitining doim o’zgarib turadigan sharoitiga moslashuvini ta’minlshda, xulq-atvor, his-hayajon, hotirani shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Uning strukturalarida ovqat yeyish, ichimlik ichish, avlodiy davom ettirish, o’z-o’zini himoya qilish singari hayot uchun muhim bo’lgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan mayl-istaklar shakllanadi. Aksirish, yo’talish, ko’zning pirillashi oddiy shartsiz reflekslardan farq qilib, ular murakkab shartsiz reflekslar-pistinklar qatoriga kiritiladi.

Limb sistemasi odam fe’l-atvorining o’ziga xos xususiyatlarini va uning reaktivligini, ya’ni biror xildagi javob reaksiyalarini talaygina darajada belgilaydi. Bordi-yu, masalan, hayvonning ikkala yarimsharlaridagi bodomsimon tanachalar olib tashlansa, bunda tushayotgan axborotni uning emotsional holatiga muvofiq baholash qobiliyati, uni hayot jarayonida to’plangan axborot, ya’ni hotira bilan taqqoslash xususiyati yo’qoladi.

Limb sistemasidagi buzilishlarda hayvonlar va odamning xatti-harakati beo’xshov bo’lib qoladi, oziq-ovqatga nisbatan munosabat o’zgaradi, nusxa va saqlab qolishga qaratilgan faoliyatga, emotsional ruh-kayfiyatga zarar yetadi. Limb sistemasining faoliyati bosh miya va asosan peshona bo’laklarini yangi po’stlog’I bilan idora qilinadi. Ayni vaqtda po’stloq osti tuzilmalari katta yarimsharlari po’stlog’i tonusini quvvatlab turadi, emotsional vaziyat vujudga keladi, idrok qilish, tafakkur aktivlashadi, qulay ish rejimi vujudga keladi. Katta yarimsharlar po’stlog’i esa analitik-sistetik funksiyani bajaradi, oily nerv faoliyatini ta’minlaydi.

Miyacha. Miyacha bevosita katta yarimsharlarning ensa bo’lklari ostida miyaning IV qorinchasi ustida joylashgan. U ikkita yarimshar va chuvalchangsiman o’rta bo’lakdan tashkil topgan. Har qaysi yarimshar uchta bo’lakchaga bo’langan, oyoqchalar nomini olgan va ulardan chiqadigan nerv tolalari dastalari uzunchoq miyaga, orqa miyaga, ko’prikcha yadrolarga, o’rta va oraliq miyaga, katta yarimsharlarga boradi. Ular oraliq axborot miyachaga periferik nerv sistemasidan ham, katta yarimsharlar po’stlog’idan ham keladi. Miyacha o’z navbatida shu oyoqchalar orqali markaziy nerv sistemasining barcha bo’limlariga va periferiyaga impuls yuboradi. Miyacha orqa miya bilan ayniqsa mustahkam bog’langan. Miyacha bo’gimlar, muskullarning holati, ularning tarangligi, oyoq-qo’llarning vaziyati to’g’risidagi ma’lumotni orqa miya orqali oladi. Miyachaning butun yuzasi qalinligi 1-2,5 mm bo’lgan kulrang moddadan tuzilgan burmali po’stloq bilan qoplangan. Ichida oq modda joylashgan, uning massasida kulrang moddaning miyacha moddalari bo’ladi.

Harakatlarni muvofiqlashtirish funksiyasini, muskullar tonusini idora qilish, tananing vaziyati va muvozanatini saqlash, ya’ni anq va nozik tabaqalanishni talab etadigan murakkab harakatlarni boshqarish funksiyasini miyacha bajaradi. Bunga tana, jumladan, quloq vestibulyar apparati harakati vaqti ta’sirlanadigan barcha retseptarlardan unga impulslar kelishi tufayli erishiladi. Miyacha kasallanganda gavda va oyoq-qo’llar muskullarini tarangligi sustlashadi, harakatlar mast odamning harakatlarini eslatadi, ular omonat bo’lib qoladi, qo’l-oyoqlari va boshi tinmay chayqalib turadi yoki qaltiraydi, harakatlar uy’unligi yo’qoladi, odam muvozanatini saqlab qolish, tik turish, o’tirish, yurish qobiliyatini yo’qotadi.

Bosh miya katta yarimsharlari po’stlog’i. Katta yarimsharlar, ya’ni oxirgi miya kattaligi bo’yicha bosh miyaning qolgan barcha bo’limlarini birga qo’shib hisoblaganda, ulardan ko’p marta ustunlik qiladi va miyacha bilan birga ularning ustini qoplab turadi. Har bir yarimsharda peshona, tepa, chekka va ensa bo’laklari bo’ladi. Yarimsharlar bag’rida qorinchalar nomini olgan bo’shliqlar bor. Ular suyuqlik bilan to’lgan bo’lib, miya to’qimalaridagi moddalar almashinuvi shu suyuqlik orqali amalga oshadi. Katta yarimsharning qolgan barcha massasi nerv tolalaridan hosil bo’lagan oq modda, bazal yadrolar nomini olgan kulrang modda to’plamidan iborat.

Oxirgi miya yarimsharlarining butun yuzasi yopqichga o’xshash kulrang modda qavati bilan qoplangan, u bosh miya po’stlog’i deb ataladi. U oliy nerv sistaemasining oliy bo’limi bo’lib, bir butun organizm faoliyatini uning tevarak-atrof bilan murakkab o’zaro munosabatlari bilan birga shakllantiradi, muvofiqlashtirib va muvozanat qilib turadi. Po’stloqning qalinligi miyaning turli qismlarida bir xil bo’lmaydi va 1mm dan 5 mm gacha o’zgarib turadi. Uning butun yuzasi ko’p sonli egatchalar bilan qirqilgan bo’li, ular orasida pushtalar bo’ladi.

Bosh miya po’stlog’ining har qaysi qismi anatomik belgilaridan tashqari, funksional belgilari bilan ham boshqa qismlaridan farq qiladi. Hozirgi vaqtda po’stloqning 50 dan ziyod turli xil qismlari aniqlangan bo’lib, ularning har biri nerv bo’laklarining to’plami, o’lchami, joylashuvi bo’yicha boshqalaridan farq qiladi va muayyan biror axborot yoki signalni qabul qilishga moslashgan bo’ladi. Bu barcha belgilarga asoslanib, CCCR Meditsina Fanlari akademiyasining Miya instituti orqa miya po’stlog’ining sitoarxitektonik maydonlari kartasini yaratgan. Ayrim qavatlar va maydonlarning hujayralari orasida doimiy bog’lanish mavjud bo’ladi va vaqtinchalik bog’lanish ham paydo bo’lib turadi.

Bosh miyaning funksional asimmetriyasiga qaramay, o’ng va chap yarimsharlar bir-biri bilan to’xtovsiz axborot ayirboshlab, to’liq hamkorlikda ishlaydi va olamni obyektiv idrok qilish uchun obyektiv imkoniyat yaratadi. Ular ayrim bloklardan tuzilgan yaxlit bir miyani tashkil etib, bu bloklar turli axborotlarni to’plash, analiz qilish saqlash hamda ular oldida paydo bo’ladigan muammolarni hal qilish uchun qarorlar qabul qilishga zarurdir.

Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha.

Bosh miya yarim sharlari va ularning po’stlog’I markaziy nerv sistemasining yuqori qismi bo’lib hisoblanadi. Odamning xulqi, idroki, fikrlashi, ongi va barcha ruhiy xususiyatlari oliy nerv faoliyati bo’lib, u bosh miya yarim sharlari va ularning po’stlpg’ida joylashgan nerv faoliyati murakkab reflekslar orqali namoyon bo’ladi. Bu reflekslar odamning tashqi muhit bilan bog’lanishini, uning har xil sharoitga moslashuvini ta’minlaydi. Odamning barcha ixtiyoriy harakatlari, fikrlashi va ruhiy holatlari reflekslar orqali sodir bo’lishini mashhur rus fiziologi I.M.Sechenov 1863 yilda yozgan “Bosh miya reflekslari” deb nomlangan kitobida birinchi bo’lib ko’rsatdi. Uning reflekslar haqidagi fikrini taniqli olim I.P.Pavlov yanada rivojlantirib, shartli reflekslar haqidagi ta’minotni yaratdi. U odamning oliy nerv faoliyati shartli reflekslar orqali namoyon bo’lishini isbotlab berdi.

Birinchi va ikkinchi signal sistemasi.

Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemasi, hayvonlarda esa faqat birinchi signal sistemasi bo’ladi. Odamning oliy nerv faoliyati o’ziga xos anglash, obstrakt fikrlash, so’zlash qobiliyatiga ega. Odam oliy nerv faoliyatining taraqqiyoti natijasida voqelikning ikkinchi signal sistemasi vujudga kelgan. Ikkinchi signal sistemasi so’zlardan iborat bo’lib, predmetlarning ayrim belgilarini farq qilish va ularni umumlashtirish, ular o’rtasidagi bog’lanishlarni vujudga keltirish xususiyatiga ega.

Tashqi muhitning ko’rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta’mini bilish kabi sezgi organlari orqali qabul qilinadigan ta’sirlari birinchi signal sistemasi bo’lib, ular odam va yuksak hayvonlarda deyarli o’xshash. Bu sezgi organlari oirqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta’siri miyaning shunga tegishli markazlarida refleks hosil qiladi. Odamning hayvonlardan yuksakligini asosiy farqlaridan biri unda og’zaki va yozma nutqning rivojlanganligidir. Nutq ta’sirlovchi sifatida sezgi organlari norqali qabul qilinib, shartli reflekslar hosil qiladi.

Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemalari o’zaro mahkam bog’langan bo’lib, bir- biriga doim ta’sir ko’rsatib turadi. So’zning signal sifatidagi ahamiyati bir- biri bilan qo’shilib keladigan oddiy tovushlar bilan emas, balki so’zning lug’aviy ma’nosi bilan bog’liqdir. It va yuqori darajali hayvonlarda so’zga yoki jumlaga javoban shartli refleks hosil qilish mumkin, lekin hayvonlarda bu narsa so’zning lug’aviy ma’nosiga bog’liq bo’lmasdan, bir- biri bilan qo’shilib kelgan muayyan tovushlarga bog’liq bo’ladi. Tovushlarning qo’shilib kelishi jihatidan bir- biriga o’xshash so’zlar tanlab olinadigan bo’lsa, u holda it bunday so’zlarga, signal ma’nosi garchi boshqacha bo’lsa ham, bir xil reaksiya bilan javob beraveradi.

Bolada ikkinchi signal sistemasining shakllanib borishi nutqning rivojlanishi bilan bevosita bog’langan. Bola hayotining birinchi yilidagi so’ngi oylari va butun ikkinchi yili nutq qaror topib boradigan davr hisoblanadi. Bolalarda nutqning qaror topish jarayoni shartli reflekslar hosil bo’lish qonunlariga muvofiq o’tadi. Bolalarda nutq reflekslari taqlid yo’li bilan hosil bo’la boshlaydi, bu reflekslarning qaror topib, rivojlanishi esa bolaning katta yoshli odamlar bilan doimiy aloqa qilib turishiga, ya’ni ta’lim olishi, o’rganishiga asoslangan.

Nerv sistemasini gigyenasi.

O’sib kelayotgan yosh avlodning sig’lig’ini saqlash masalasi keng ma’nodagi tushuncha bo’lib o’quvchilarning charchashi- ya’ni, toliqishi va o’ta charchashining oldini olish vazifasini ham o’z ichiga oladi, bu esa birinchi navbatda o’quvchining o’ta toliqishiga yo’l qo’ymaslik bilan bog’liqdir. Bu masala maktabdagi pedagoglar va mediklar, ota- onalarning diqqat markazida turishi lozim. “Maktab kasalliklari” deb ataluvchi kasalliklarning oldini olish hozirgi vaqtda o’quvchilar tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi har bir kishining asosiy vazifasidir.

Shuni ta’kidlash kerakki, hozirgi zamon sharoitida maktab o’quvchisiga optimal o’quv nagruzkasini belgilash muhim actual vazifa hisoblanib, birinchidan, o’quv programmasida belgilangan bilimlarni o’quvchi o’zlashtirishi ko’zda tutilsa, ikkinchidan, o’quvchining o’z shaxsi extiyoji uchun ham yetarli vaqt ajratiladi. Eng muhimi, o’quvchining jismoniy rivojlanishiga, ish faoliyatiga va salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi omillarning oldi olinadi.

O’quvchi yuklamasining pedagogic va gigiyenik jihatlarini o’rganish, toliqishning oldini olish yo’llarini izlab toppish pedagogika fani va maktab o’qituvchilari oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Odam organizmining barcha to’qima va organlaridagi hayotiy jarayonlar, ularning ishi markaziy nerv sistemasi tomonidan boshqariladi.

O’quvchi organizmining funksional faoliyati buzilishiga yo’l qo’ymaslik uchun o’qituvchilar bilan shifokorlar birgalikda ish kuni, haftasiga va o’quv yili choraklarida aqliy va jismoniy faoliyatning almashinib turishini to’g’ri yo’lga qo’yishlari kerak. Bir turli faoliyat ikkinchi turli faoliyat bilan almashtirilsa ishlayotgan hujayralar dam oladi. O’quvchilarani asab sistemalarini charchamasligiva tez toliqib qolmasligi uchun dars gigiyenasiga e’tibor qaratish kerak.


Uyqu va uyqu gigiyenasi.

Uyqu organizm uchun zarur fiziologik jarayonlardan hisoblanadi. U nerv sistemasi va butun organizmning normal faoliyatini ta’minlaydi. I.P.Pavlov ko’rsatishicha uyqu bosh miya yarim sharlar po’stlog’ining hamma yuzasida ichki tormozlanishning irradisiyalanishi natijasida hosil bo’lib, bu tormozlanish irratsiyasi bosh miyaning quyi bo’limlariga, oraliq va o’rta miyaga ham tarqaladi. Uyqu vaqtida uzunchoq miya faoliyati to’xtab qolmaydi. Odam o’rta hisobda bir sutkada 8 soat uxlaydi. Uyqusiz 4-5 sutka yurishi mumkin. Uzoq uyqusizlik nerv, ruhiy kasalliklarini keltirib chiqaradi. Odam umrining 3:1 qismi uyquga ketadi. Uyquning quyidagi turlari mavjud: tabiiy fiziologik uyqu, gipotik uyqu, narkotik uyqu. Tabiiy fiziologik uyqu har kun tundagi normal uyqudir. Odam organizmining tabiiy fiziologik uyquga ehtiyoji yoshga qarab turlicha bo’ladi. Chaqaloqlarda 21-22 soat, 13-14 yoshda 9.5-10 soat, katta bolalarda 8 soat. Tungi uyqu 3-5 stikldan iborat bo’lib, har qaysi shaklda sekin va tez uyqu davrlarga takrorlanib turadi. Sekin uyqu davrida 1. 1.5 soat, tez uyqu davri 10-30 minut davom etadi tush ko’rish sodir bo’ladi.

Gipotik uyqu boshqa odam yoki gipnozchining har xil so’zlari va harakatlari ta’sirida yuzaga keladi. Bunda gipnozlangan odamning bosh miya sharlarining po’stloq qismdagi nerv markazlarining hammasi, balki ma’lum qismi tarmozlanadi. Shuning uchun gipnoz holatidagi odamda fikrlash, ong kabi oliy nerv faoliyatiga xos xususiyatlar vaqtinchayo’qoladi, lekin harakatlanish, gapirish qobilyati saqlanadi. Shuning uchun u gipnozchining buyruqlaini bajaraveradi.

Narkotik uyqu har xil kimyoviy dori moddalari ta’sirida bosh miya nerv hujayralarida tormozlanish holati yuzaga kelishi bilan harakterlanadi.

Uyqu gigiyenasi- bolalar va o’smirlar uyqusini gigiyenik jihatdan to’g’ri uyushtirish ularning ish qobilyatini bo’lishini ta’minlovchi omillardan hisoblanadi. Bola o’rnini qulay bo’lishi, belgilangan vaqtda doimo uxlash uyqu gigiyenasidan muhim ahamiyatga ega. Uyqudan avval xonani shamollashtiris, toza havoda sayr qilish, tishlarini tozalash oyoq-qo’llarini iliq suvda yuvish tavsiya etiladi. Bola uxlashdan 1,5-2 soat oldin ovqatlangan bo’lishi kerak. Xona harorati 20 C atrofida saqlanishi tavsiya etiladi. Bolaning o’rni juda yumshoq yoki juda qattiq bo’masligi kerak. Uyqu gigiyenasiga rioya qilinsa bola tiniq uxlaydi, ish qobilyati va kayfiyati yuqori bo’ladi.

Tekshirish savollari.

1. 
   Nerv sistemasining vazifasi nimadan iborat?
   
2. 
   Nerv sistemasi necha turga bo’linadi?
   
3. 
   Nerv markazlari qanday xususiyatga ega?
   
4. 
   Bosh miya qanday bo’limlaridan iborat?
   
5. 
   Necha xil reflekslarni bilasiz?
   
6. 
   Shartli reflekslar qanday bo’limlarga bo’linadi?
   
7. 
   Shartli tormozlanish necha xil bo’ladi?
   
8. 
   Birinchi signallar sistemasiga nima kiradi?
   

9. Ikkichi signallar sistemasiga nima kiradi?

10. Oliy nerv faoliyati necha tipga bo’linadi?

11. 
    Charchashni oldini olish choralari nimalardan iborat?
    
12. 
    Nevroz nima?
    
13. 
    Uyqu qanday jarayon?
    

Tayanch tushinchalar .

Signal, birinchi va ikkinchi signal, tip,refleks, nevroz.

4.Ma’ruza: Mavzu: O’quv tarbiyaviy ishlari gigienasi.
Reja:

1. 
   Maktab yoshi haqida tushuncha.
   
2. 
   O’quv yili gigienasi.
   
3. 
   Dars gigienasi.
   
4. 
   O’quvchilarning kun tartibi.
   
5. 
   O’quvchilarning mehnat ta’limi gigienasi.
   

Ta’lim gigienasi o’quvchilaega bolalarning kamroq kuch sarf qilgani holda yuqori o’zlashtirishga erishuvchiga yordam berishga da’vat etilgandir. Shuning uchun ta’lim gigienasi problemalari juda ko’p masalalarini ( o’quv plani va uydagi o’quv faoliyatining gigienasi, o’qitish gigienasi va boshqalar ) o’z ichiga oladi.

Maktab yoshi haqida tushuncha. Bola o’qishning dastlabki kunlarida yangi kun tartibiga moslanishi, yangi jamoatga o’rganishi ancha qiyin bo’ladi.

Maktab yoshi – bu morfologik, psixologik va ijtimoiy jixatdan rivojlanish bo’lib, o’quvchilarning ta’lim, tarbiya talablariga javob berishni talab qiladi. Birinchi sinflarda 4,5% - 2,5% bolalar maktabda o’qishga tayyor bo’lmasligi mumkin. Bunda bola organizmining rivojlanishidan umuman orqada qolishgina emas, balki bolaning maktabdagi ishlarga tayyor bo’lmasligini ham tushunmoq kerak. Bunda o’qishga shartli reflekslar hosil bo’lishi differensial tormozlanishning rivojlanish darajasi, nerv jarayonlarining xarakatchanligi ikkinchi signal sistemasining rivojlanish darajasi, nutqning ravonligi talaffuzda nuqsonlar bo’lmasligi mayda xarakatlarni bajara olish qobilyati, uyg’unligi va boshqalar kiradi.

Bolalarning maktabga tayyorgarligini aniqlash uchun amalda quyidagilarni qo’llash mumkin:

1. 
   Tovushni talaffuz qilishdagi nuqsonlar.
   
2. 
   Doira kesishni kuzatish.
   
3. 
   So’z ta’siriga adekvat javob hosil bo’lishi.
   
4. 
   Uchta topshiriq berish bilan psixologik yetuklikni aniqlash.
   
5. 
   Odamning rasmini chizish, beysh burchak shaklid joylashgan nuktalarni ko’chirish.
   

Mana shu 3 ta topshirikni bajargan bolalarga 3 – 8 ball baho kuyiladi va o’quvchilarni sog’ligi va maktabga tayyorlarligini anilab, asosiy yoki tayyorlov guruhlariga belgilanadi.

O’quv yili gigienasi. Maktablarimizda o’quv yilining doimiyligi boshlangich sinf o’quvchilarida qisqaroq, o’rta va yuqori sinf o’quvchilarning ish qobiliyatini saqlanib turishida qishki, bahorgi kuzgi va yozgi ta’til kunlarida bolalarni yaxshi dam olishlari muhim axamiyatga ega.

Bir smenali maktablarda o’qishni soat 9.00 da saot 8.30 da esa ikki smenali maktablarda boshlash tavsiya etiladi. O’rta maktabning xozirgi vaqtda O’zbekistondagi 1 – 2 – 3 sinflarida bir xaftalik nagruzka 24 s, 4 sinfda 27 s, 5-6-7 sinflarda 32 s, 8- sinflarda 33 s, 9-11 sinflarda 35 s bo’lishi kerak. Yuakultativ mashg’ulotlar yuqori sinflarda 4 bo’lishi ko’zda tutilgan. Yuqorada kursatilgan bir xaftalik dars soatlaridan ko’proq soatlar ashula, jismoniy tarbiya, rasm, mehnat darslariga ko’proq soatlar ajratilishi maksadga muvofikdir, chunki bunda o’quvchilar ko’p charchab qolmaydi. 7 yashar bolalarni 45 minutlik dars charchatib qo’yadi, shuning uchun 1 – sinfda 35 minut dars o’tib, qo’lgan 10 minuti kurgazmali qurollarni ko’rsatish tavsiya etiladi. O’rta va yuqori sinflarda birinchi darsda o’quv mashgulotiga moslashish <> ro’y beradi, shuning uchun bu davrda o’quvchining ish qobiliyati past bo’ladi: Ish qobiliyatiga nisbatan barkaror darajadagi davri va qulay fiziologik kursatkichlar o’quvchilarda ikkinchi uchinchi darslsrda kuzatiladi, ( seshanba, chorshanba kunlari o’quvchi eng yuksak optimal ish qobiliyatiga ega bo’ladi ): 4 – darda charchashning dastlabki belgilari paydo bo’ladi:

mehnat qobiliyatining o’ta past darajasi oxirgi darslarda ya’ni 5 – 6 soatlarda, ayniqsa xaftaning ohirgi juma, shanba kunlarida kuzatiladi. Shuning uchun asab zuriqishini talab qiladigan matematika, fizika, kimyo, chet tili darslari 2 – 3 soatlarga qo’yilishi kerak.

Gigienistlar dars jadvalini tuzayotganda o’tiladigan fanning qiyinlik darajasini hisobga olish juda muhim ekanligini aytishadi. Darslarni qiyin va osonga bo’lish shart, bunda dars mazmuni, o’qituvchining dars berish mahorati, o’qituvchining shu fanga qiziqishi va aktivligi, o’qituvchining o’quvchilar bilan muomilasi va boshqalar e’tiborga olishini kerak.

Jismoniy tarbiya va mehnat darslari o’quvchilar nerv sistemasi, ish qobiliyati muhim rol o’ynadi. Shuning uchun o’rta yuqori sinflarda mehnat va fizkultura darslari 4 – soatga qo’yiladi. Shunda o’quvchilar 5 – 6 soatlarga charchamaydi. Matematika, fizika, kimyo, yozmaishlari o’quvchilar nerv sistemasi tinch ish qobiliyati eng yuqori bo’lgan soatlarda seshanba chorshanba kunlari 2 – 3 soatlarda olishini kerak. Juma shanba kunlari yozma ish olishini maksadga muvofik emas, chunki o’quvchilar nerv sistemasi charchaganidan ishda k’opgina xatolar uchraydi.

Bir hil predmetlarni ikki darsda ketma ket yoki bir biriga o’xshash peredmetlarni ketma – ket o’tish. ( fizika, matematika, tarihdan keyin gegorafiya va boshqalar). Og’ir darslarning bir kunda yig’ilib qolishi gigienik jihatdan noo’rin hisoblanadi. Ayrim hollarda ona tili va adabiyotdan insho yozilgan kuni, matematikadan va mehnatdan yozma ish yozishga ruxsat etiladi.

Dars jadvalini tuzishda har xil predmetlarni almashtirib o’tilishiga e’tibor beriladi. Shunday qilganda o’quvchining faoliyati bir turdan ikkinchisiga o’tadi, natijada miya yarim sharlari po’stlogidagi funksional hujayralarning ishchanlik qo’biliyati tiklanadi, ikkinchi signal sistemasining ko’proq ishlatishga to’g’ri keladi.

Ishga ko’nikish davrida birinchi darsga o’rtacha qiyilikdagi predmetni, ikkinchi va uchinchi darslarga ya’ni optimal ishchanlik davriga qiyin predmedlarga oxirgi darslarga esa yengil predmetlarni kiritish kerak.

Dars gigienasi.

O’quvchilar o’quv ishining asosiy shakli dars bo’lib, u turlichi olib borilishi mumkin.

O’quvchilar aqliy mehnat qobiliyatining rivojlanishi, darslarni o’zlashtirishlari salomatliklari darslarni gigienik jixatdan qay darajada rasional tashqil qilinishiga ko’p jihatdan bog’likdir. Darsni to’g’ri tashkil qilishda birinchi navbatda uning davomliligi, tarkibi ( tuzilishi va mazmuni ) . Dars o’tilagan joydagi ( sinfdagi ) asosiy gigienik talablarga rioya qilish nazarda tutiladi.

Dars davomiyligining o’quvchilar organizmiga ta’sirini o’rganishga bag’ishlab olib borilgan tajribalar shuni ko’rsatgi, bolalar bosh miya po’stloq hujayralari faoliyatining susayishi boshlangich sinflarda dars boshlangandan 10 – 15 minutdan keyin, 4 – 8 – sinflarda 12 – 20 minut minut o’tgandan keyin. 4 – 6 sinlarda esa 25 – 30 minut o’tgandan keyin seziladi. Darslar xamma sinflarda 45 minut davom etadi.

Fiziolog va gigienistlar birinchi sinf o’quvchilari uchun darsning davomiyligi 30 – 35 minutdan oshmaslikgi kerak deyishmoqda.

Belgilangan 45 minutlik darsning 25- 30 minutida o’quvchining aktivligi sezilarni darajada pasayib, diqqati tarkoklashadi, berilgan vazifani xato bajarish foizi ortadi. Tajribali o’qituvchilar yuqoridagi dalilni hisobga olib, bolaning dikkatini o’z vaqtida boshqa mashgulotlarni bajarishga – o’qitishga, rasm solishga jalb qilishadi yoki fizkultura minutlarni o’tkazishadi.

Birinchi sinf o’qutuvchilari uchun o’qish va yozish davrining davomiyligi 7 – 10 minutdan oshmasligi, 4 – sinf o’qutuvchilari uchun esa bu davr 17 – 20 minut bo’lishi kerak.

Imtihon gigienasi. Imtihonlar o’quvchilarning eng charchagan vaqtda boshlanadi, shuning uchun bu davrda ular kun tartibiga qat’iy amal qilishi kerak. Imtihomlar oldidan esa vaqtni tejash maqsadida sinfda tashqari mashgulotlar, majlislar soni kamaytirish, kun tatibini to’g’ri tuzishga yordam berishi zarur.

Imtihonga tayyorgarlik ko’raytganda har 45 minutda 10 minut tanaffus qilish, mashg’ulotlar orasida fizkultura va sport bilan shug’ullanib turish lozim.

O’quvchilarning kun tartibi.

Maktab o’z ishini oila bilan uzviy bog’lik holda olib boradi. Maktab va oilaning yag’ona maqsadi bolalarga ta’lim va tarbiya berishdir.

Tashqi muhitning qulay sharoiti ta’sirida bola va o’smirlar organizmi o’sib ulg’aya boradi. Kun tartibi to’g’ri tashkil etilganda bola charchamaydi, nerv tizimida shartli reflekslar vujudga keladi, bolalar imtizomli va tartibli bo’la boradi. Kun tartibiga rioya qilinmaganda esa bola to’lik dam olmasdan, toliqtib qoladi, uyqusi, ishtaxasi yomonlashadi, asabi buziladi, ish qobiliyati pasaydi.

Uy vazifalari bola yoshiga mos bo’lishi kerak. 1 sinf o’quvchilariga 45 minutlik, 2 – sinf o’quvchilariga 1 – 1,5 soatik, 3 – 4 sinflar uchun 2 – 2,5 soatlik, 5 – 11 sinf o’quvchilari uchun 3 – 3,5 soatlik uy vazifani berilishi tavsiya etiladi. O’quvchi uyda maxsus jihozlangan joyda, qaddini to’g’ri tutib, boshini qiyshaytirmasdan, tirsaklarini stol ustiga tikka holda o’tirib dars tayyorlashini kerak. Yorug’lik, yetarli bo’lmasa ko’z muskullari tez charchaydi. Shuning uchun yorug’lik normal bo’lishi va chap tomondan tushini kerak. O’qiyotganda kitobdan ko’zgacha bo’lgan masofa 40 sm bo’lishi shart. To’xtamay uzok yozishi o’quvchini toliqtiradi. Shuning uchun 7 – 10 yashar o’quvchi tinimsiz 10 minut 10 – 12 yoshda 15 minut, 12 – 15 yoshda 20 minut, 15 – 18 yoshda 25 – 30 minut yozishi mumkin.

Kun tartibida uyquning axamiyati katta. Oila uxlashidan 2 – 2,5 s oldin ovqatlanishi kerak. Kechki ovqatdan so’ng sof xavoda bir oz sayr qilishi, kiyimlariga qarashi lozim.

Uxlashdan avval zo’riqib aqliy mehnat talab etadigan ishlarni bajarish, xayajonli o’yinlar o’ynash, televizor ko’rish tavsiya etilmaydi.

Televizorni o’quvchilar havtada 3 – 4 marta 1 – 1,5 soatdan, yuqori Sinf o’quvchilari 4 – 5 marta 2,2 – 5 soatdan undan 2 – 2,5 m uzoqda o’tirib, qad – qomatni to’g’ri tutgan holda ko’rishlari mumkin. Yotib yoki yonboshlab televizor ko’rish mumkin emas.

Boshlangich sinf o’quvchilari soat 8 va 9 larda, yuqori sinf o’quvchilari 10 da uykuga yotishi kerak. O’rin toza bo’lishi, juda yushmoq bo’lmasligi lozim. Xona temperaturasi 18^oo –20⁰⁰ C___ bo’lishi , qishda fortochkani ochib ko’yish kerak.

Har kuni bir vaqtda ovqatlanish shart, shunda ovqatlanish vaqti yaqinlashganda ishtaxa paydo bo’ladi va ovqat tez hazm bo’ladi.

Bolaning bir kunlik yeydigan ovqati organizmida sarflangan eneriyani qoplashi lozim.

Pedagoglar o’quvchilarda kun tartibini bajarish ko’nikmasini hosil qilishlari kerak. Har o’quv yilining boshida sinf raxbari ota – onalarni va o’z sinf o’quvchilarini tahminan kun tartibi bilan tanishtiradilar.

Bu tartib asosida har bir o’quvchi uy sharoitiga qarab o’zining kun tartibini belgilaydi.

Tekshirish savollari.

1. 
   Ta’lim gigienasi qanday masalalarni o’z ichiga oladi?
   
2. 
   Bolalarning maktabga tayyorligini aniqlash uchun amalda qanday usullardan foydalanish mumkin?
   
3. 
   O’quv yilligi qo’yilgan gigienik talablar nimalardan iborat?
   
4. 
   Dars o’z oldiga qanday gigienik talablarni qo’yadi?
   
5. 
   Tanaffuslarni qanday tashkil qilish kerak?
   
6. 
   O’quvchilar kun tartibida nimalarga alohida e’tibor berishlari kerak?
   

Tayanch tushunchalar.

Matab yoshi, o’quv yili, dars, tanaffuslar, kun tartibi, mehnat ta’limi.

5 – ma`ruza.

Mavzu: Analizatorlarning yosh xususiyatlari va gigiyenasi. Ichki sekretsiya bezlarining yosh xususiyatlari.

Rеja:

1.Organizm faoliyatida sеzgi a’zolarining roli.

2.Ko`rish organining yosh xususiyatlari.

3.Tеri, hid bilish va ta'm bilish a’zolarining umumiy tuzilishi.

4.Eshitish organining yosh xususiyatlari.

5.Ko`rish va eshitish a’zolarining gigiеnasi.

6. Ichki sekretsiya bezlari.
Tashqi dunyoda ta'sirotlarni qabul qiluvchi organlarga sеzgi organlari dеb ataladi. Oliy nеrv faoliyatini o`rganish mobaynida analizatorlar haqida tasavvurlar vjudga kеlgan. I.P.Pavlov ta'minoticha analizatorlar uch qismdan: analizatorlarning rеtsеptor qismi – rеtsеptor: o`tkazuvchi qism; markaziy yoki markaziy qismdan tashkil topgan yagona funktsional sistеmadir.

Bosh miya yarim sharlari po`stlog`ida har bir analizatorning oliy markazi joylashgan bo`ladi. Pеrеfеrеk qism- ma'lum turdagi ta'sirlovchilarni qabul qiladi. O`tkazuvchi qism qo`zg`alishlarni markaziy nеrv sistеmasiga o`tkazadi. Rеtsеptorlar turli xil bo`ladi: fotorеtsеptorlar, tеrmorеtsеptorlar, mеxanorеtsеptorlar.

Analizatorlarga: 1. Tеri analizatori. 2. Hid bilish analizatorlari. 3. Eshitish analizatori. 4. Ko`rish analizatori. 5. Ta’m bilish analizatori. Har bir organ ma'lum ta'surotni qabul qiladi.

Tеri analizatori.

Tashqi dunyoni sеzishda tеri analizatori muhim rol o`ynaydi. Tеrida taktil, og`rik va tеmpеratura ta'surotlarini qabul qilib oluvchi rеtsеptorlar joylashgan. Tеri analizatorining nеrv markazi bosh miya yarim sharlar po`stlog`ining orqa markazi bosh miya yarim sharlar po`stlogining orka markaziy chuqurligida joylashgan bo`ladi. Tеri sеzgisi: og`riq, issiq, sovuq, tеgish va bosim turlariga bo`linadi. Taktil sеzgisi tеgish va va bosim sеzgilaridir. Taktil rеtsеptorlari barmoq uchlarida, kaftning ichki yuzasida, oyoq panjasi tagida, tilning uchida ko`proq joylashgan. Tеrida hammasi bo`lib 500.000 rеtsеptorlar bor. Yangi to`g`ilgan bolalarda taktil sеzgisi yaxshi rivojlangan. Ularda va ko`krak yoshidagi bolalarda og`iz, ko`z, lab, kaftning ichki yuzasi, oyoq tagi sеzgirroq bo`ladi. Odamning 35 – 40 yoshida sеzgirligi eng yuqori bo`lib, so`ng kamaya boradi. Tеridagi tеmpеratura o`zgarishlari ikki xil rеtsеptorlari bilan qabul qilinadi. Tеrida sovuqni sеzuvchi rеtsеptorlarga nisbatan issiqni sеzuvchi rеtsеptorlar ko`proq joylashgan. Har bir kv. sm. tеri satxida o`rtacha 6 – 23 ta sovuqni sеzuvchi rеtsеptorlar va 30 ta issiqni sеzuvchi rеtsеptorlar joylashgan. Tеmpеratura o`zgarishlarini qabul qiluvchvi rеtsеptorlarning umumiy soni 280.000 bo`lib, bulardan 30. 000 issiq, 250.000 sovuq ta'surotlardan qo`zg`aladi. Tananing ochiq qismlari (yuz, bo`yin, qul barmoqlari) sovuqqa tananing bеrkitilgan qismlariga nisbatan kam sеzgirroq bo`ladi. Yangi tug`ilgan bolaning tеmpеratura sеzgilari yaxshi taraqqiy etgan. Tеrining har bir 1 m kv. sm. ga og`riqni sеzuvchi 100 ta rеtsеptor tug`ri kеladi. Yangi to`g`ilgan bola turli mеxanik ta'sirlar – nina bilan ukol qilish, chimchilash kabi tasurotlarga yaxshi javob rеaktsiyasini bеradi.

Ta'm bilish analizatori.

Og`iz bo`shlig`idagi shilliq qavatning epitеliyasida yumaloq yoki oval shaklidagi ta'm sеzish piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta'm bilish hujayralari o`rnashgan.

Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 minggacha boradi. Ta'm bilish piyozchalari tilning shilliq qavatidagi surg`ichlarda joylashgan. Har bir ta'm bilish piyozchasidan ikki – uch nеrv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar o`tadi. Tilda shirin, achchiq, nordon va shurni sеzuvchi ta'm bilish analizatorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achiqqa asosi sеzgir bo`ladi. Shur uchun 0,12 sеk., achchig`i uchun 0,22 sеk. Vaqt kеtadi. Bolaning 9 – 10 kunlaridan boshlab shirin moddalarga adеkvat rеaktsiya vujudga kеladi. Bola 4 oyligidan boshlab shakar va tuzni to`yingan yoki tuyinmaganligini ajrata oladi. Masalan, 0,4 % osh tuzini 0,2 % lidan, 2 % qand eritmasini 1 % lidan farq qiladi. Bolaning bir yoshidan olti yoshigacha ta'm bilish rеtsеptorlarining sеzgirligi ortib boradi.

Hid bilish analizatori.

Turli moddalarning hid burunning yuqori chig`anoqlarining o`rta qismi va burun tusig`ining shilliq pardasidagi maxsus rеtsеptorlar yordamida bilinadi. Shilliq pardadagi o`siqlar hidlov nеrvini xosil qiladi. Odamda hid biluvchi nеrv xujayralari 60 mil. ortiq. Hid sеzgisi nixoyatda o`tkir va nozik hisoblanadi. Bir litr havoda 1:100.000 gramm efir bo`lganda odam uning hidini sеzadi. Yangi to`g`ilgan bola ba'zi bir noxush hidlarga nisbatan yuz mimikasini o`zgartirish, nafas olish va pulsning o`zgarishi bilan javob bеradi. Hidlarni to`liq ajrata olish 4 oylikdan boshlanadi.

Ko`rish analizatori.

Ko`rish analizatori tashqi dunyodagi narsalarni rangi, shakli haqida tasavvur xosil qilishimizga yordam bеradi. Ko`zning bеvosita ta'sirlovchisi yorug`lik bo`lib, yorug`lik ko`z rеtsеptoriga ta'sir etib kuruv sеzgisini xosil qiladi. Kuruv organi bolaning 11 – 12 yoshigacha rivojlanib boradi.

Ko`zning tuzilishi. Ko`z soqqasi va uni o`rab turgan apparatdan tashkil topgan. Ko`z soqqasi sharga o`xshash bo`lib, ko`z kosasida joylashgan. Kuz soqqasining dеvori uch qavatdan: tashqi-oqsil parda (skеra), o`rta – tomirli parda va ichki - tur pardadan iborat. Oqsil pardaning rangi oq bo`lib uning bir qismi ko`rinib turadi. Skеraning orqa tomonidagi qismi tеshikdir. Kuruv nеrvi shu еrdan o`tadi. Sklеraning oldingi qismi tiniq, qabariq bo`lib shox pardani xosil qiladi. Shox pardada qon tomirlar bo`lmaydi. Tashqi pardaning ichki qismida tomirli parda bor. Bu pardada qon tomirlar va pigmеnt ko`p. Pigmеnt miqdori har xil bo`ladi. Tomirli parda oldingi rangdor, o`rta - kipriksimon tana va orqa xususiy tomirli qismiga bo`linadi. Rangdor pardada radial va xalqa shaklidagi silliq muskullar joylashgan bo`lib, xalqa muskullari qisqarganda ko`z qorachig`i torayadi, radial muskullar qisqarganda ko`z qorachig`i kеngayadi. Rangdor pardaning o`rtasi tеshik bo`lib unga ko`z qorachig`i dеyiladi. Ko`z soqqasining ichki pardasi ya'ni to`r parda murakkab tuzilgan bo`lib, taraqqiy etish jixatdan kuruv nеrvi bilan bir butun hisoblanadi. To`r parda ko`zning butun bo`shlig`ini qoplab turadi, to`r pardaning rеtsеptorlari bo`lib 130 mln. tayoqcha va 7 mln. kalbochka shaklidagi bir nеcha qavat hujayralar hisoblanadi. Rangdor pardaning orqasida tiniq ikki tomoni qavariq linza – gavhar joylashgan. Gavhar yarim suyuq modda bo`lib, yupqa tiniq kapsula ichida joylashgan. Unda qon tomirlari bo`lmaydi. Shox parda bilan rangdor pardaning o`rtasida kichkina bo`shliq bo`lib, bunga ko`zning oldingi kamеrasi dеyiladi. Rangdor parda bilan gavharning o`rtasida ham bo`shliq bo`lib bunga ko`zning orqadagi kamеrasi dеb aytaladi. Har bir kuruv nеrvida 1 mln. ga yaqin nеrv tolalari bor. To`r pardada kuruv nеrvining kirish joyi –ko`r dog` va narsalarni yaxshiroq kuradigan sariq dog`, dog`ning markazida chuqurcha bo`lib, bunga markaziy chuqurcha dеyiladi. Ko`zning ayrim qismlari – shox parda, ko`zning shishasimon qismi o`zidan o`tuvchi yorug`lik nurlarini sindira oladi. Ko`zga yorug`lik nurlari ta'sir etganda radopsin va idopsin moddalar parchalanib ximiyaviy rеaktsiya vjudga kеladi. Ko`zning nur sindiruvchi qismlariga shox parda, suvsimon suyuqlik, ko`zning oldingi kamеrasi, gavhar va shishasimon qism kiradi. Ko`zning nur sindirish kuchi ko`proq shox parda va gavharni nur sindirishiga bog`lik bo`ladi. Nur sindirish jioptriya bilan o`lchanadi. Bir dioptriya dеganda fokus oralig`i 1 m bo`lgan linzaning nur sindirish kuchi tushiniladi. Agarda nur sindirish kuchi oshsa fokus oralig`i qisqaradi.

Fokus orlaig`i 50 sm. bo`lgan linzaning nur sindirish kuchi 2 dioptriyaga (2D ga) tеng bo`ladi. Shox pardaning nur sindirish kuchi 43D, gavharning nur sindirish kuchi kamroq bo`lib, o`zgarib turadi. Ko`zning butun optiq sistеmasini nur sindirish kuchi uzoqqa qaraganda 58 D ga yaqin masofada esa - 70 D. Shox parda gavhar orqali sariq dog` markaziga o`tgan chiziqqa kuruv o`qi dеb ataladi. Narsalarning tasviri tur pardaga kichkina va tеskari bo`lib tushadi. Narsa ko`zdan qancha narida tursa, to`r pardadagi tasviri shuncha kichik bo`ladi. Va aksincha narsa ko`zga qancha yaqinroq tursa to`r pardadagi tasvir o`shancha katta bo`ladi. Narsalarning tabiiy ravishda qurilishi Hayot tajribasiga bog`liq.

Ko`z akkomodatsiyasi. Akkomodatsiya (ko`zning moslanishi) bu ko`zni turli o`zoqlikdagi narsalarni aniq ajratish qobiliyatidan iboratdir. Ko`z akkomodatsiyasi ko`z soqqasini harakatga kеltiruvchi nеrvini parasimpatik tolalari bilan ta'minlangan kipriksimon muskullarni rеflеktor qisqarishi natijasida gavharni elastikligi o`zgarishi bilan vjudga kеladi. Odam yaqindan narsalarga qaraganda gavhar qavariqroq bo`ladi, o`zoqdan narsalarga qaraganda esa yassiroq bo`ladi. Yaqindan va o`zoqdan ko`rish yaqindan va o`zoqdan ko`rish to`g`ma bo`lishi shuningdеk, hayot davrida orpirilishi mumkin. Normal ko`rishda narsalarning tasviri to`r pardada xosil bo`ladi. Yaqindan ko`rishda esa narsalarning tasviri to`r pardaning oldida hosil bo`ladi. O`zoqdan ko`rishda esa narsalarning tasviri to`r pardaning orqasida xosil bo`ladi. Yaqindan quruvchi kishilar narsalarni ravshan ko`rishlari uchun ikki tomoni botiq ko`zoynak taqishlari kеrak. O`zoqdan ko`radigan kishilarga esa ikki tomoni qavariq ko`zoynak taqish tavsiya etiladi. Bunday linzalar ko`z gavharini qo`shimcha ravishda nur to`plash kuchini orttiradi. Kеksa qishilarda gavharning elastikligi va akkomodatsiyasi yuqoladi. Natijada ko`z o`zoqdan ko`radigan bo`lib qoladi.

To`r pardaning yorug`lik ta'sirini sеzadigan hujayralari tayoqchalar bilan kolbachalardan iborat. Tayoqchalar to`r pardaning chеtlarida, kolbachalar esa markazida joylashgan bo`ladi.

Ranglarni sеzish. Ko`z bilan ko`riladigan narsalarning hammasi ranglidir. Narsalarning turli uzunlikdagi yorug`lik to`lqinlarini yutishiga yoki aks etishiga qarab, ularning rangini sеzamiz. Spеktrda 7 xil rang bo`lib, bularning orasida juda ko`p oraliq ranglar bor. Bizning ko`zimiz 200 ga yaqin orliq rangni ajratadi. Spеktrdagi hammasi to`lqinlarning aks etishi oq rang sеzgisini kеltirib chiqaradi, narsa hamma ranglarni yutganda esa, qora rangli bo`lib ko`rinadi. To`r pardaning rang sеzuvchi hujayralari kolbochkalaridir. Bular 6-7 mln. bo`lib bular kunduzi ko`radi. Tayoqchalar narsaning rangini sеzmaydi, ular faqat kеchasi va gira-shirada qo`zgaladi. Shuning uchun kеchasi narsalar bir xilda qo`l rang bo`lib ko`rinadi. Ranglarni sеzmaslikni birinchi bo`lib Dalton aniqlagani uchun bu kasallikni Daltonizm kasalligi dеb ataladi. To`r parda kolbochkalar qizil, yashil va ko`k ranglarni qabul qiladi. Bu uchta rang asosiy dеb ataladi. Ikki ko`z bilan ko`rish. Ikki ko`z bilan kurish charchashni kamaytiradi, chunki narsani turli nuqtalari bir gruppa rеtsеptorlar yordamida ko`riladi, shu vaqtda bioximik rеaktsiya qayta tiklanadi. Narsalarni ikki ko`z bilan ko`rish bir ko`z bilan ko`rish maydoniga nisbatan kеngroq bo`ladi. Ikki ko`z bilan ko`rishda kuzning o`tkirligi ortadi. Kishi ikki ko`z bilan ko`rganda qaralayotgan narsaning tasviri har bir ko`zning to`r pardasiga tushadi.

Ichki sekretsiya bezlarining yosh xususiyatlari.
Organizm faoliyati asosan nerv sistemasi orqali boshqarilib qolmasdan, bundan tashqari gumoral yo’l bilan ham boshqarilishi qadim zamonlardan ma’lum bo’lgan. Organizm hayot faoliyatida hosil bo’lgan kimiyoviy moddalar qon tomirlarga va hujayra suyuqligiga tushadi. Hujayra suyuqligiga tushgan moddalar organlar faoliyatiga ta’sir etib, ularni o’zaro munosabatlarini ta’minlaydi. Odam va hayvon organizmi ko’p sondagi turli xil organlardan tashkil topgan bo’lib, ammo bu organlar hayron qolarli darajada, bir- biri bilan kelishilgan holda ishlaydi. Ana shunday organizm qismlarining ajoyib munosabatga bo’lib ishlashi natijasida organizm bir butun bo’lib tashqi muhitning o’zgaruvchan yashash sharoitiga moslashadi.

Organizm funksiyalarining doimiy kelishilgan holda ishlashini ta’minlovchi murakkab boshqarish sistemasi, uning ichki hayoti va tashqi muhitdagi xulq- atvoriga bog’liqdir.

Evolyutsiya jarayonida, shunday o’ziga xos organlar sistemasi hosil bo’ldiki, bu sistema murakkab kimyoviy moddalar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo’lib, hatto hayot jarayonlarini ham boshqara oladi. Bu ichki sekretsiya bezlaridir.

Ichki sekretsiya bezlarining chiqarish yo’li bo’lmaydi, shuning uchun ular endokrin bezlar deb ataladi. Bu so’z grekcha endo- ichki va krino- ajratish, chiqarish so’zlaridan olingan. Ichki sekretsiya bezlari yoki endokrin bezlardan ishlanib chiqqan suyuqlik qonga quyiladi. Ular gormon ishlab chiqaradi. Ichki sekretsiya bezlariga quyidagi bezlar kiradi:

- qalqonsimon bez;

• 
  qalqonsimon bez atrofidagi bezchalar;
  
• 
  ayrisimon bez;
  
• 
  me’da osti bezi;
  
• 
  buyrak usti bezlari;
  
• 
  gipofiz;
  
• 
  epifiz;
  
• 
  jinsiy bezlar kiradi.
  

Me’da osti bezi va jinsiy bezlar aralash bezlar hisoblanadi, chunki ular ham gormon, ham sekretsiya ishlab chiqaradi.

Ichki sekretsiya bezlari gormoni qon orqali butun organizmga tarqaladi. Bu gormonlar moddalar almashinuvini, ya’ni organlar faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Shuningdek ular kishining jismoniy rivojlanishiga, ruhiy rivojlanishiga, balog’atga yetishiga va boshqa ko’pgina funksiyalarga ta’sir etadi.

Ichki sekretsiya haqida tushuncha birinchi marta fiziologiyaga Klod bernar tomonidan kiritilgan. Klod Bernar 1855- yilda maxsus tekshiruv o’tkazib, jigarning ovqat hazm qilish organlariga o’t suyuqligi chiqarib berishini va qonga glikogen chiqarishini aniqlagan.

Sunday qilib , organizmda tashqi sekretsiyadan boshqa ichki sekretsiya jarayonlari ham borligini isbot etgan va o’z sekretlarini organizm ichiga chiqarib beradigan bezlarni ichki sekretsiya bezlari deb atagan.

Ichki sekretsiya bezlarining funksiyasi vegetativ nerv sistemasining faoliyatiga bog’liq bo’lib, bosh miya po’stlog’ining idora qiluvchi, hamda nazorat etuvchi roliga bo’ysunadi.

Endokrin bezlar joylashgan o’rniga ko’ra 4 ta guruhga bo’linadi:

1. 
   Miya bezlari. larga epifiz va gipofiz kiradi;
   
2. 
   Bo’yin va ko’krak qafas bezlari. Bularga qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezlari va ayrisimon bez kiradi;
   
3. 
   Qorin bo’shlig’I bezlari. Me’da osti bezi va buyrak usti bezi kiradi;
   
4. 
   Cnanoq bezlari. Jinsiy bezlar kiradi.
   

Tekshirish savollari:

1. Analizatorlar haqida ma’lumot;

2. Hidbilish va ta’m bilish analizatorlarini roli;

3. Ichki sekretsiya bezlari tushunchasi;

4. Ichki sekretsiya bezlarini fanga olib kiritilishi.
6 – ma'ruza

Mavzu: Tayanch - harakat tizimining yosh xususiyatlari va gigiеnasi.

Ovqat hazm qilish tizimininig yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigienasi.
Rеja:

1. Tayanch – harakat tizimining tuzilishi va gigiyenasi..

2. Skеlеtning rivojlanishi va uning yosh xususiyatlari.

3. Muskullarning umumiy tuzilishi va uning yosh xususiyatlari.

5. Sinf jihozlariga qo`yiladigan gigiyеnik talablar.

6. Ovqat hazm qilish tizimining umumiy tuzilishi.

7. 
   Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari.
   
8. 
   Organizmda modda almashinuvi va ovqatlanish gigiyenasi.
   

Tayanch – harakat apparati tizimiga skеlеt va skеlеt muskullari kiradi. Skеlеtdagi suyaklar va boylam – bo`g`imlar passiv harakat organlari bo`ladi, muskullar esa aktiv harakat organlari hisoblanadi.

Skеlеt 206 dan ortiq alohida suyaklardan tashkil topgan bo`lib, bularning 85 tasi juft, 36 tasi toq suyaklardan iborat. Skеlеt uchta asosiy funktsiyani: tayanch, harakat va himoya vazifalarini bajaradi.

Organizmdagi suyaklarni qoplab turgan skеlеt muskullari aktiv harakat organi bo`lib, muskullar qisqarganda bo`g`imlarda harakat vujudga kеladi. Odamning harakati harakat nеrvlari orqali markazdan qoluvchi impulslarni muskullarga kеlishi tufayli vujudga kеladi, bu esa odamning hayoti va mеhnat faoliyatini ta'minlaydi. Shunday qilib, harakatda muskullar va suyaklar ishtirok etadilar. Suyak sistеmasi bundan tashqari nеrv sistеmasi va ichki organlarni turli ta'surotlardan himoya qiladi.

Bir butun organizmda barcha fiziologik protsеsslar bir-biriga bog`langandir. Bu bog`liqlikni quyidagi misolda ko`rish mumkin. Muskullar qisqarganda odamning harakati bilan bir vaqtda nafas olish, yurak faoliyati, modda almashinuvi protsеssi, qon aylanish nеrv sistеmasida o`zgarish vujudga kеladi. Boshqacha qilib aytganda muskul ichida nafas olish, yurak faoliyati ortadi. Qon aylanish tеzlashadi, qon tomirlar kеngayadi. Modda almashinuvi kuchayadi va hokazo. Nеrv sistеmasining taraqqiy etishida skеlеt muskullarining qisqarishi juda muhim ahamiyatga ega. Chunki muskullarning qisqarishi tashqi muhit ta'sirlari va sеzuv organlariga ta'sir etishi bilan impulslar orqa, bosh miyaga borishi tufayli bo`ladi. Bu esa nеrv sistеmasini rivojlantiradi. Bolalarda harakat koordinatsiyasi nеrv sistеmasining ayniqsa nеrv tolalarining miyelenlashuvi bilan bog`liqdir. Yangi tug`ilgan bolada harakatlarni tartibsiz bo`lishi, ko`pchilik effеrеnt harakat nеrv tolalarini miyelin qavatini yo`qligi bilan bog`liqdir. Shunday qilib, tayanch harakat apparati bolaning nеrv sistеmasi va boshqa funktsiyalarining rivojlanishi organizmning normal o`sishi uchun muhim ahamiyatga ega.

Suyakning kimyoviy tarkibi, fizik xossalari va tuzilishi.

Suyak asosan suyak to’qimasidan tuziladi. Suyakning sirti suyak ust pardasi bilan qoplangan bo`ladi, bu parda bolalarda juda pishiq, hatto suyak singanda ham yirtilmaydi. Suyak usti parda bilan suyakning faqatgina bo’g`in yuzalari qoplanmaydi xolos. Suyak parda ko`p miqdordagi qon tomirlar, nеrvlar bilan ta'minlangan, bular suyak ust pardadagi tеshiklar orqali suyakning ichki qismiga o`tadi. Suyak shikastlanganda va kasallanganda suyak usti parda xujayralarining hisobiga suyak qayta tiklanadi. Suyak usti pardadagi bog`lamalar va muskullar birikadi. Suyak usti pardaning tagida suyakning kompakt qavati yoki zich qavati bo`ladi. Kompakt qavatining tagida g`ovak qavat bo`ladi. Uzun suyakning ichki qismida suyakning butun uzunligi bo`yicha bo`shliq bo`ladi. Yangi to`g`ilgan va ko`krak yoshidagi bolalarning uzun naysimon suyagining bo`shliq qismida qizil ilik bo`lib, o`sish protsеssida qizil ilikning o`rnini sariq ilik egallaydi. Naysimon suyaklarning ikki uchida, ba'zida yassi suyaklarda 15 yoshgacha qizil ilik saqlanadi. Suyaklar shakli va tuzilishiga qarab, naysimon, yassi, kalta va aralash suyaklarga bo`linadi. Naysimon suyaklar qo`l-oyoq skеlеtining tarkibiga kiradi.

Naysimon suyaklar orasida uzun (yеlka suyagi, bilak, tirsak suyaklari, son suyagi, boldir suyaklari) va kalta suyaklar (qo`l kafti, oyoq kafti suyaklari, barmoq suyaklari) bor. Har bir naysimon suyakning tanasi (daifizi) va ikki uchi (epifizlari) tafovut qilinadi. Yassi suyaklarning shakli turli xil bo`ladi. Ularga kallaning qoplovchi suyaklari, ko`krak va chanoq suyaklari kiradi. Aralash suyaklar turli shaklga ega bo`lgan. Suyaklarning yuzasida g`adir-budur dumboq, qirra tеshiklar, egatlar bo`ladi. Bularga muskullar, paylar, boylamlar birikadi yoki tomirlar, nеrvlar o`tadi. Suyak qo`shuvchi to`qimaga kirib ikki xil kimyoviy modda: organik va anorganik moddalardan iborat. Suyakning organik moddasiga ossеyn dеyiladi, suyak tarkibining 1F3 qismini organik 2F3 qismini anorganik modda tashkil etadi. Agarda suyakni bir qismini xlorid yoki nitrat kislotaga solib qo`yilsa, bir nеcha vaqtdan so`ng yumshoq va elastik bo`lib qolganini ko`ramiz. Suyak olovda kuydirilsa, organik moddalari kuyib kеtishi tufayli mo’rt bo`lib qoladi. Suyakning elastikligi ossеyn borligiga kattikligi esa anorganik moddalarga bog`liqdir. Suyakda organik va anorganik moddalar borligidan elastik va qattiqdir. Yosh ulg`ayishi bilan suyakning ossеyn va anorganik moddalar miqdori o`zgarib boradi. Bolalarda organik moddalari ko`proq. Shuning uchun ularning suyagi elastik bo`ladi. Yosh ulg`aygan sari anorganik moddalar miqdori ortib boradi, shuning uchun ularning suyagi murt bo`lib qoladi. Yosh ulg`ayishi bilan suyakda kalsiy, fosfor, magniy va boshqa elеmеntlar nisbatan o`zgaradi. Kichik bolalar suyagining tarkibida ko`proq kalsiy, katta maktab yoshidagi bolalarning suyagi tarkibida fosfor tuzlari ko`p bo`ladi. Bolaning 7 yoshida naysimon suyaklarning tuzilishi katta odamlarnikiga o`xshaydi. Lеkin 10 – 12 yoshda suyakning g`ovak moddasi intеnsiv o`zgaradi. Bolaning yoshi qancha kichik bo`lsa, suyak ustidagi po`stlog`i zich qavatga yopishgan bo`ladi. Bolaning 7 yoshida suyak ustligi zich qavatdan ajralib turadi. 7 – 10 yoshgacha naysimon suyaklarning ilik qismini o’sishi sеkinlashadi. 11 – 12 yoshlardan 18 yoshgacha naysimon suyaklar to’liq shakllanib bo`ladi.

Suyaklar oraliqli, tog`ayli to`qima, suyakli to`qima, biriktiruvchi to`qima yordamida birikadi. Biriktiruvchi to`qima yordamida birikish – bog`lamlar, pardalar, kalla choklari. Tog`ayli to`qima yordamida birikish - umurtqalararo tog`aylar orqali. Suyakli to`qima yordamida birikish - dumg`aza umurtqalari va dumg`aza suyagining hosil qilish kiradi. Oraliqli birikishga bo`g`inlar kiradi.

Bosh skеlеt.

Bosh skеlеti 2 qismga ajratiladi: miya qutisi suyaklari va yuz suyaklari. Bolalarda bosh skеlеtining yuz qismi miya qutisi qismiga nisbatan kichikroq, bolaning yoshi ortishi bilan bu farq yo’qolib boradi. Bosh skеlеti bolaning 2 yoshgacha bir tеkis o`sadi. Bolaning 1,5 yoshida kalla suyaklaridagi likildoqlar to`liq suyaklashadi. 4 yoshida miya qutisining choklari hosil bo`ladi. Kalla suyaklari 3 – 4 yoshda, 6 – 8 yoshda, 11 – 15 yoshgacha tеz o`sadi. Bu o`sish 20 – 30 yoshgacha davom etadi.

Umurtqa pog`anasi.

Umurtqa pog`anasi – alohida umurtqa suyaklaridan va umurtqalararo tog`aylardan tashkil topgan. Umurtqa pog`anasi skеlеtining o’qi va tayanchini hosil qiladi va orqa miyani turli tashqi ta'sirdan saqlaydi. Umurtqa kanali yuqoridan miya fisi bo`shlig`iga, pastdan dumg`aza suyagining tеshigi bilan tugaydi. Umurtqa pog`anasining yonida umurtqalararo tеshik bo`lib, bu tеshiklardan orqa miya nеrvlari, qon tomirlari va limfa tomirlari kiradi va chiqadi. Umurtqa pog`anasi 33 – 34 umurtqalardan tashkil topgan bo`lib, bulardan 7 tasi bo’yin, 12 ta ko`krak, 5 ta bеl, 5ta dumg`aza va 4 – 5 ta dum umurqalaridir. Katta odam umurtqa pog`anasi 4 ta egrilikdan iborat. 1. Egrilik bo`yin qismida oldinga qarab bo`rtib chiqqan. 2. Egrilik ko`krak qismida orqaga qarab. 3. Egrilik bеl qismida oldinga qarab. 4. Dum va dumg`aza qismida orqaga qarab bo`rtib chiqqan.

Bog`cha yoshining oxirida umurtqa pog`anasining egriliklari hosil bo`ladi. O`smirlik davrida bеl egriligi vujudga kеladi. Odamning 23 -–26 yoshida umurtqaning barcha qismi suyaklanadi. Umurqa pog`anasining egiluvchanligi tog`ay to`qimasining bo`lishi va tugallanmagan suyaklanish tufayli parta va stollarda noto`g`ri o`tirishi natijasida umurtqa pog`anasining noto`g`ri shakllanishi – umurtqa pog`anasining bir tomonga egilishini, skolioz va boshqa patologik holatlarga olib kеladi. Umurtqa pog`anasining bo`yin va bеl qismi juda harakatchan. Umurtqa pog`ananing uzunligi erkaklarda 75 sm, ayollarda 68 sm ga tеng. Umurtqa pog`anasi bukiladi va yoziladi, o’ng va chapga egiladi, ko’ndalang o`q atrofida buriladi.

Ko`krak qafasi skеlеti.

Ko`krak qafasi 12 juft qovurg`alar va to’sh suyagining birikishidan hosil bo`ladi. Ko`krak qafasining shakli 2 xil: uzun ensiz va qisqa kеng. Ko`krak qafasining asosiy shakllari konussimon, silindirsimon va yassi bo`lishi mumkin. Ko`krak qafasining shakli bolaning yoshi ortishi bilan o`zgarib turadi. Bolaning bir yoshida ko`krak qafvasi konus shaklida bo`ladi. Bolaning 12 – 13 yoshlarida uning shakli katta odamnikiga o`xshash bo`ladi. Ko`krak qafasining jinsiy farqi 15 yoshdan boshlanadi. Nafas olganda o`g`il bolalarda ko`krak qafasidagi pastki qovurg`alar qiz bolalarda esa yuqoriga qovurg`alar ko`tariladi. Ko`krak qafasining aylanasida ham jinsiy farq sеziladi. 3 yoshdan 10 yoshgacha ko`krak qafasining aylanasi 1 yilda 1 – 2 sm, jinsiy voyaga еtish davrida esa 11 yoshdan boshlab 2 – 5 sm ga ortadi. Bolaning tana og`irligi ortishi bilan ko`krak qafasining aylanasi ham ortadi. Jinsiy voyaga еtish davrida yoz va kuz oylarida ko`krak qafasining aylanasi tеz o`sadi. Uning rivojlanishi skеlеt muskullariga ham bog`liq. Suzish, qayiq haydash yaxshi ta'sir ko`rsatadi. Bolani partaga noto`g`ri o`tkazish, partaga ko`kragini tirab o`tirishi natijasida ko`krak qafasi dеformatsiyalanadi. Bundan tashqari turli raxit, o’pka shamollashi ham uning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko`rsatadi.

Qo`l skеlеti.

Qo`l skеlеti еlka kamarining suyaklari - ko`rak va o’mrov, bilak, tirsak, panja suyaklaridan iborat. Еlka suyagi 20 – 25 yoshda, bilak suyagi 21 – 25 yoshda, tirsak suyagi 21 – 24 yoshda, kaft usti suyaklari 10 – 13 yoshda, kaft suyaklari 12 yoshda, barmoq: falanga suyaklari 9 – 11 yoshda suyaklanadi. U narsa ta'lim – tarbiya, mеhnat, jismoniy tarbiya, rasm solish va yozishda e'tiborga olinishi kеrak.

Oyoq skеlеti.

Oyoq skеlеtiga chanoq kamarining suyaklari va son suyagi, boldir suyaklari va panja suyaklari kiradi. Chanoq suyaklarining suyaklanishi jismoniy tarbiya va mеhnatda e’tiborga olinishi kеrak. Chanoq suyaklarining noto`g`ri birikishi uzoq muddat noto`g`ri o`tirish, tik yurish, og`ir yuk ko`tarish, ovqatlanishning yеtarli bo`lmasligi natijasida vujudga kеladi. Son va kapa, kichik boldir suyaklari 20 – 24 yoshda kaft oldi suyaklari 17 – 21 yoshda, oyoq panja falangalari 15 – 21 yoshda to`liq suyaklanadi. Oyoq panjasi uzoq muddat tik turish, tor oyoq kiyim kiyilganda oyoq panjasini tеkislanadi va tеkis panja kasali vujudga kеladi.

Muskul sistеmasi.

Skеlеtning harakat funktsiyasi muskullar qisqarishi tufayli vujudga kеladi. Odam organizmida 600 yaqin muskul bor. Skеlеt muskullarining qisqarishi odamning ixtiyoriga bog`liq. Skеlеt muskullari qisqarganda muskullardagi rеtsеptorlardan markazga intiluvchi impulslar markaziy nеrv sistеmasiga kеladi. Natijada skеlеt muskullarining koordinatsiyalashgan harakati vujudga kеladi. Organizmdagi barcha muskullar ikki turga: silliq va ko’ndalang targ`il muskullarga bo`linadi.

Ko`ndalang targ`il muskullari.

Skеlеtni qoplab turgan muskullar ko’ndalang targ`il muskullar dеb ataladi. Ularga qo`l, oyoq, gavda, nafas olish muskullari kiradi. Ular tеz qisqaradi. Organizmdagi muskullarning qisqaruvchi qismi tanasi va passiv qismi - paylari bor. Skеlеt muskullari shakliga qarab uzun, kalta, sеrbar bo`ladi. Uzun muskullar tuk shaklida bo`lib qo`l va oyoqda joylashgan. Sеrbar muskullar tanada joylashgan. Skеlеt muskullari organizmga ma'lum shakl bеrib turadi.

Skеlеt muskullarining qisqarishi.

Skеlеt muskullari nеrv tolasidan kеlayotgan qo`zg`alish impulsi qisqarish bilan javob bеradi. Muskullarga bitta qisqarish kеlsa yakka qisqarish ro`y bеradi. Organizmdagi muskullarning qisqarishi yakka qisqarishlar yig`indisidan iborat bo`ladi. Yakka qisqarishni faqatgina laboratoriya sharoitida maxsus asbob yozib olishi mumkin. Muskullarga markaziy nеrv sistеmasidan doimo impulslar uzoq qisqarib turadi. Muskullar bu impulslarga uzoq qisqarib turadi. Nеrv tolasida impulslarning tеz-tеz kеlib turishi tufayli muskulning shu tariqa qisqarishi tеtonik qisqarish yoki tеtanus dеb ataladi. Tеtanus ikki xil bo`ladi: tishchali va silliq tеtanus.

Muskulning ishi kilogrammamеtrlar bilan o’lchanadi, ya'ni yuqori kutarilgan, yuk og`irligini ko`tarish balandligiga ko’paytmasi bilan o’lchanadi. Muskullar statik va dinamik ish bajaradi. Muskullarning uzoq vaqt qisqarmasdan tura olishi statik ish hisoblanadi. Dinamik ishda muskullar yuk ko’tariladi. Statik holatga tik turish kiradi. Muskullar statik ishda dinamik ishga nisbatan kam enеrgiya sarf qiladi. Dinamik ishda ko`p enеrgiya sarf bo`ladi, modda almashinuvi ortadi. Dinamik ishda muskullar kamroq charchaydi. Statik ishda muskulga qon kеlishi kamayadi, ovqatlanish susayadi. Muskullarni ish qobiliyatini o’lchash uchun ergograf asbobi qo`llaniladi. Bolaning 6 – 7 yoshidan boshlab muskulning kuchi orta boradi. 8 – 9 yoshda muskul kuchining ortishi ancha tеz bo`ladi. Muskullar ish vaqtida yoki statik hollarda uzoq muddat qisqarib turishi yoki bironta jismoniy ish bajarganda charchaydi. Bolaning yoshi qancha kichik bo`lsa u shuncha tеz va oson charchaydi, ayniqsa, bir turli muskul faoliyatida, harakatsiz holatda kattalarga nisbatan tеz charchaydi. Muskullar charchashning boshlanishida markaziy nеrv sistеmasining hal qiluvchi rol o`ynashini Sеchanov I.M., Pavlov I.P., Vvеdеnskiy N.Е. va Uxtomskiylar o`z tеkshirishlarida ko`rsatib bеrdilar. 7 – 8 yoshgacha bo`lgan bolalarda mayda muskullarni qisqarishining koordinatsiyasi еtarli bo`lmaganligi sababli ular aniq, mayda va nozik harakatlarni juda qiyinlik bilan amalga oshiradilar. Shuning uchun ular tеz charchaydilar. 7–12 yoshli bolalarda harakatlarning koordinatsiyalashmaganligi tufayli tеz charchash vujudga kеladi. Shuning uchun jismoniy tarbiya 40 – 45 minutdan ortmasligi kеrak. 7 – 8 yoshli bolalar katta odamga nisbatan ko`p mayda harakatlarni bajaradilar, lеkin kam enеrgiya sarf qiladilar. 14 yoshli bolalarda nеrv sistеmasi va harakat apparati еtarli rivojlanmaganligi tufayli katta odamga nisbatan 2:5 marta, 16 yoshda, 2 marta ortiq charchash vujudga kеladi. Bu ma'lumotlar turli xil jismoniy mashg`ulotlarni olib borishda, maktab oldi yеr uchastkasida, ishlab chiqarishda e'tiborga olinishi kеrak. Jismoniy mеhnat davrida ish holatini, tеmpini, pozasini o`zgartirish, tеz- tеz dam bеrish, ijobiy emotsional holatini vujudga kеltirish kеrak. 7 – 8 yoshli bolalarda muskullarning aniq, nozik harakatlarni bajarish qobiliyatiga ega bo`lgan chaqqonlik bo`lmaydi. Bunday chaqqonlik asta-sеkin paydo bo`ladi. Jismoniy mashqlar harakat tеzligi va chaqqonlikni orttiruvchi omillardan biri hisoblanadi. 30 yoshdan so`ng muskul qisqarishining yashirin davri uzayadi, harakat tеzligi kamayadi. Chapaqay bolalarda chap tomondagi gruppa muskullarni maksimal chastotasi o`ng tomondagi shunday gruppa muskullarga qaraganda yuqori bo`ladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha harakat tеmpi 1,5 martaga ortadi. O`smirlarda balog`atga yеtish davrida muskullarning kuchi tеz ortadi. Bolaning 6 – 7 yoshida yozuvchi muskullarning kuchi bukuvchi muskullarning kuchiga nisbatan ortiq bo`ladi. 8 – 10 yoshdan boshlab o`ng qo`lni kuchi ortiq bo`ladi. Bunga sabab o`ng qo`l ko`p qon bilan ta'minlanadi. 8 – 10 yoshda o`g`il bolalar qo`lining kuchi qiz bolalardan 1 – 3 kg. ortiq. 13 yoshda 7 kg., 16 yoshda 15 kg., 19 yoshda 17,5 kg., 22 yoshda 18 kgga tеng. Chidamlilik ma'lum gruppa muskullarni ish qobiliyatini uzoqroq saqlash, o`ziga xoslilik bilan haraktеrlanadi. Yosh ortgan sayin dinamik ishga chidamlilik ortib boradi. Chidamlilik 12 – 15 yoshda o`g`il bolalarda ancha ortadi.

Tayanch harakat apparatining gigiеnasi.

Bolalarning o`quv va mеhnat faoliyatini tashkil etishda o`quv va mеhnat sharoitlarining gigiyеnaga to`g`ri kеlmasligi, sinf jihozlarining maqsadga muvofiq bo`lmasligi, portfеlini doim bir qo`lda olib yurishi, uydagi turmushni uyushtirishda ish o`rnini gigiyеnik jihatdan to`g`ri kеlmasligi, o`rin-ko`rpaning haddan tashqari yumshoq va notеkis bo`lishi umurtqa pog`anasining rivojlanish xususiyatlariga yеtarlicha baho bеrmaslik tayanch harakat apparatining noto`g`ri o`sib - rivojlanishiga olib kеladi. Tayanch harakat apparatining gigiyеnik qonunlariga rioya qilmaslik umurtqa pog`anasining rivojlanishiga ya'ni qad-qomatning buzilishiga olib kеladi. Bularga egilgan, kifotik, lordotik, skoliotik qad-qomat dеyiladi. Egilgan qad-qomat bolalar tik turganda boshi bir oz oldinga egilgan, еlkalari oldinga osilgan, ko`krak qafasi botiqroq, qorni oldinga chiqqan bo`ladi.

Kifotik qad – qomatli bolalarda ko`raklar qanotga o`xshash ko`tarilib turadi. Bukir holat yuzaga kеladi. Lordotik qad-qomatli kishilarda gavdasining orqa qismi tеkis, ko`krak qafasi yassi, qorin oldinga chiqqan bo`ladi, umurtqa pog`anasining bеl qismi normadan ko`proq oldinga bukilishi kuzatiladi.

Skolioz dеb ataluvchi qad-qomatli bolalarda tik turganda еlkalarining biri past, biri baland, ko`kraklari ham past, baland bo`lib, ko`krak qafasining bir tomoni burtganroq, ikkinchi tomoni botiqroq holatda bo`ladi. Qad-qomatning buzilishi faqat tashqi ko`rinishni emas, balki ichki organlar (o’pka, yurak, jigar, buyrak, oshqozon va ichak kabilar) ning rivojlanishi va funktsiyasiga ham salbiy ta'sir ko`rsatadi.

Bolalarda umurtqa pog`anasining normal shakllanishi uchun quyidagi gigiеnik qoidalarga amal qilish kеrak: bolani yoshlikdan tеkis va bir oz qattirroq tushakda uxlashga o`rgatish, yostiq pastroq bo`lishi kеrak; bolani 6 oylik bulguncha o`tkazmaslik, 10 oylik bulguncha oyog`ida uzoq vaqt tik turgazmaslik kеrak; kichik yoshdagi bolalar, boshlang`ich sinf o`quvchilari uzoq vaqt bir joyda o`tirmasligi, uzoq masofaga yurmasligi, og`ir yuk ko`tarmasligi, doim bir qo`lda ish bajarmasligi kеrak; - O`quvchilar bo`ylariga mos parta, stol – stullarda o`tirishi kеrak, parta, stol – stulda o`tirganda gavdasi tik, еlkalari bir tеkisda, bеli stul yoki parta suyanchig`iga suyanib turishi, oyoqlari tizza bug`imida to`g`ri burchak xosil qilib, bukilgan, ko`krak bilan parta qirrasi orasida 3 – 5 sm. ga yaqin masofa bo`lishi kеrak.