Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
Sultanlığın şimal hissəsi, əsasən dağlıq ərazi Saxurların məskunlaşdığı ərazi idi. Onların əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq idi. Sultanlığın mərkəzi və cənub hissəsi, dağətəyi və düzənliklər isə muğalların və ingiloyların yaşadığı ərazi hesab olunurdu. Burada yaşayan əhali isə bir qayda olaraq əkinçiliklə məşğul olurdu. Sultanlığın yaranması haqqında müxtəlif fərziyyələr var. Saxur vilayətinin qədim dövrü və sultanlığın orta əsrlər tarixi haqqında yazılı mənbələr sonuncu İlisu sultanı Daniyal bəyin 1844-cü ildə öz tərəfdarları ilə birlikdə Şamilin tərəfinə keçməsindən sonra məhv edilmişdir. Sultanlığın yaranması haqqında ilkin fərziyyə xalq söyləmələri və rəvayətlərə əsaslanır. Əfsanəyə görə ilk əvvəl əsas yaşayış məntəqəsi olan Saxur kəndində bütün Saxurlular azad icma halında yaşayırdılar. Sonralar başçı seçilməsi zamanı böyük özbaşınalıqlar yarandı və bu zaman xalq bərabər hüquqlara malik toxumlara (icmalara) ayrıldı. Hər bir toxum başçını öz aralarından seçməyə cəhd göstərirdi. Nəticədə toxumlar arasında güclü ədavət və düşmənçilik başladı. Başlanmış ədavətə son qoymaq üçün xalq bütün toxumların mənafeyinə uyğun olaraq başçını yad adamlar içərisindən-Saxurda yaşayan, lakin camaatlara məxsus olmayan və icma torpaqlarından istifadə etməyən bəylərin içərisindən seçirdi. Camaat Saxur hakimlərini yalnız bəylərin içərisindən seçirdi. Əvvəlcə seçkilər Saxurda, sonra isə İlisu kəndində keçirilirdi. Əfsanəyə görə sultanın Saxurlara yad adamlar, yəni muğallar arasından seçilməsinin əsas səbəbi toxumlar arasında mövcud olan narazlıqlara son qoymaq məqsədi daşıyırdı. Saxur əhalisinin dediyinə görə iqamətgahın İlisuya köçürülməsi də bir rəvayətlə bağlıdır. Belə ki, xalqı idarə etmə hakimiyyətinə yiyələnən bəylər özbaşınalıqlar və qanunsuzluqlar törətməyə başladı. Qəzəblənən əhali bütün bəyləri arvad-uşaqları ilə birlikdə döymək qərarına gəldilər. Xilas olan bir hamilə qadın İlisuya qaçdı və orada bir oğlan doğdu. Onu I Əlibəy adı ilə başçı seçdilər. O vaxtdan Saxur hakimləri İlisuda yaşamağa və sultan adlanmağa başladı. İqamətgahın İlisuya köçürülməsinin ilkin səbəblərini iqtisadi amillərdə axtarmaq lazımdır. Belə ki, vadilərin əlverişli coğrafi mövqeyi Saxur hakimlərinin Qax ərazisində möhkəmlənməsini tələb edirdi. İlisu sultanlarının hakimiyyətinin tanınması haqqında ilk sənədlər Səfəvi şahlarına və Osmanlı sultanlarına aid fərmanlardır. Sayı 35-dək olan bu fərmanların demək olar hamısı mühafizə olunaraq Daniyal sultan tərəfindən ruslara təqdim edilmişdi. Verilən fərmanlar nəticəsində Qax əyalətində sultan və şahdan asılı olmayan, müstəqil hakimlik hüququna malik olan Saxur hakimlərinin mövqeyi getdikcə güclənirdi. Bu fərmanlar sultanlığı gürcü feodallarının təsiri altına düşməkdən qoruyurdu. 1562-ci ildə I şah Təhmasibin verdiyi fərmanla Saxur hakimi Qurqulu bəyin ərazi üzərində hakimiyyəti təsdiq olunurdu. Fərmana görə heç bir gürcü Carı onun hakimiyyəti altında olan əraziyə iddia ilə çıxış edə bilməzdi. Bu torpaqlara Qaxdan cənub-qərbdə yerləşən kəndlər: Babalı, Şotavar və Qoraqan da daxil idi. XVI 24
yüzilliyin sonunda Qurqulu bəy türk sultanından həmin ərazilər üzərində hökmdarlığını təsdiq edən yeni fərman aldı. Varislik prinsipi əsasında iki dağətəyi kənd-Qax və Məşəbaş üzərində onun hakimiyyəti tanınırdı (86, s. 771). Qurqulu Əli bəyin oğlu Carı Əli bəy 1607-ci il fərmanı ilə Osmanlı dövləti tərəfindən İlisu sultanı təsdiq olunmuşdur. Əlisultan bəy isə 1695, 1701, 1710-cu illərdə Səfəvi şahı, 1722, 1729, 1731-ci illərdə isə Osmanlı sultanı tərəfindən fərmanlar almışdı (89, s. 774, 96, s. 776, 10, s. 1121). Səfəvi şahları tərəfindən verilən başqa bir fərmanla Əhməd xan Saxur hakimi kimi tanınırdı (39, s. 777). İlisu sultanları camaatların yığıncağında lakin bir qayda olaraq sultan ailəsinin üzvüləri arasından seçilirdi. Əslində sultan bütün xalqın hakimi rolunu oynayırdı. XVIII yüzillikdə Car-Balakənin siyasi nüfuzunun güclənməsi İlisu sultanlarının da mövqeyinə öz təsirini göstərirdi. Carlılar yalnız bir dəfə XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəlində sultan seçgisinə qarışmışdılar. Belə ki, sultan Xan-Baba bəyin tərəfdarları kömək üçün carlılara müraciət edir. Əhməd xanla Carlı qoşunlarının müdafiə etdiyi Xan-Baba bəyin tərəfdarları arasında olan döyüş Baba bəyin qələbəsi ilə qurtarır. Bu zaman Əhməd xan Gürcüstanda möhkəmlənən ruslara müraciət edir və onların köməyi ilə itirilmiş hakimiyyətini bərpa edir. Bu hadisədən sonra sultanların xalq tərəfindən seçilməsinə son qoyuldu və hakimiyyəti irsi olaraq Əhməd xanın varislərinə keçirdi. Car icması ilə İlisu sultanları arasında mövcud olan münasibətlər o qədər yaxın və möhkəm idi ki, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktlarında sultanlıq "Car əyaləti"nin tərkib hissəsi kimi göstərilirdi. 1803-cü ildə Car icmasının öz üzərinə götürdüyü öhdəlikdə qeyd olunurdu ki, bizimlə qonşu olan, daim müttəfiqlik və dostluq münasibəti saxlayan tatar İlisu sultanı Əlisultan bütün əhalisi ilə birlikdə Rusiyanın ali hakimiyyətini qəbul edir (19, s. 686). İlisu sultanlığının xəzinəyə ödəyəcəyi vergilər Car icması vasitəsilə verilirdi. Vergilərin gecikdirilməsi zamanı icmaları hədələyən general Sisianov bu vergilərin ləngidilməsində günahkar bilinən İlisu sultanını da təhqir edirdi: "Utanmaz və fars ürəkli sultan!.. Sən öz payına düşən vergini iki ildir ki, vermirsən. Səndə it qəlbi və eşşək ağlı var. Məktubunda məni hiyləgər bəhanələrlə aldatmağa çalışırsan. Əgər bu dəfə də müəyyən edilmiş vergini vaxtında ödəməsən çəkmələrimi sənin qanınla yuyacağam" (33, s. 695). Sultan Əhməd xanın zamanında İlisu sultanlığının nüfuzu yüksəlməyə başladı. O Qafqazdakı Rusiya Hökumətinin nümayəndələri ilə danışığa girir, onlarla birbaşa əlaqə yaradaraq rus komandanlığının dəstəyini və rəğbətini qazanmağa çalışırdı. Əhməd xan 1807-ci ildə 13 yaşlı böyük oğlu ilə Tiflisə gedərək Rusiyaya şəxsi sədaqətini və itaətini bildirdi. Hətta bu sədaqətini sübut etmək üçün öz oğlunu Tiflisdə girov qoyaraq onun Tiflis əsilzadə məktəbinə Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|