Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
25
oxumağa verilməsini xahiş etdi. Sultanın bu sədaqətini qiymətləndirən Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı qraf Qudoviçin göstərişi ilə ona polkovnik hərbi rütbəsi verildi (23, s. 326-327). 1830-cu ildə Əhməd xan vəfat etdi. Onun özündən sonra 6 oğlu qalmışdı. Birinci oğlu öz əmisi qızından olan İmran ağa idi. Musa və Daniyal ağa onun ikinci arvadı Qazıqumux xanı Aslanın qızından olan oğulları idi. Pərican adlı 3-cü arvadından Məhəmməd, Xəlil və Əmirxan adlı üç oğlu var idi. Əhməd xanın ölümündən sonra Musa ağa sultan təyin edildi, lakin o sultanlığı cəmi 8 ay idarə etdi.
Qeyd etdiyimə kimi İlisu sultanları bir qayda olaraq adətlərə əsasən xalq yığıncaqlarında sultan ailəsinin üzvləri içərisindən öz şəxsi keyfiyyətlərinə görə seçilirdi. Rusiyaya birləşdirildikdən sonra sultan seçilməsində mövcud olan qayda dəyişikliyə uğradı. Yəni sultan seçgisi zamanı təkcə onun şəxsi keyfiyyətləri yox, bütövlükdə Rusiyaya sədaqəti ön plana çəkilirdi. Başqa sözlə desək Rusiya sultanların etibarlı şəxslər içərisindən seçilməsində maraqlı idi. Təsadüfi deyil ki, Əhməd xanın ölümündən sonra məhz bu cür keyfiyyətlərə malik olan Musa ağanın sultan seçilməsi bilavasitə Rusiyanın təyinatı idi. Musa ağanın vəfatından sonra onun qardaşı Daniyal bəy sultan təyin edildi. Mənbələr Daniyal sultanı bacarıqlı, igid, ağıllı cəsarətli, uzaqgörən, sultanlığın əhalisi içərisində güclü nüfuzu olan şəxsiyyət kimi xarakterizə edir. Öz səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılmasına qarşı qətiyyətlə çıxış edən Daniyal bəy çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparmışdı. Qızı Kərimət- bikəni Şamilin oğlu Qazı Məhəmmədə ərə verən sultan şeyx Şamilin ən yaxın silahdaşı və məsləkdaşı idi. Daxili idarəçilikdə qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olan Daniyal sultana Rusiya xüsusi diqqət və hörmətlə yanaşırdı. İxtiyarında olan hərbi qüvvə ilə müəyyən hərbi yürüşlərdə rus qoşunlarına göstərdiyi köməyə görə o qısa müddətdə birbaşa kiçik hərbi rütbələrdən adlayaraq kapitan rütbəsinə layiq görüldü (24, s. 451). 1832-ci ildə Qazı Mollanın müttəfiqi Həmzət bəy Car vilayətinə yürüş edərkən fərqlənən Daniyal sultana mayor rütbəsi verilmiş, 1837-ci ildə isə 3-cü dərəcəli müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif edilmişdi. Sonrakı il öhdəsində olan 200 nəfərlik milis dəstəsi ilə göstərdiyi hərbi şücaətə görə podpolkovnik rütbəsinə layiq görülmüşdü. 1840-cı ildə isə göstərdiyi şücaətə görə Qrodno qusar alayının leyb qvardiya mundirini geymək hüququ almış və polkovnik rütbəsinə keçirilmişdi. Sonralar general-mayor rütbəsi alan sultan 3- cü dərəcəli müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edilmiş və aldığı rütbəyə görə ona ildə 860 gümüş manat məbləğində maaş kəsilmişdi. Bununla bərabər ona evdə və yürüşlərdə epoletlərlə (bəzəkli paqon) bəzənmiş milli kostyum geyməyə icazə verilirdi. Məhz şəxsi keyfiyyətləri nəticəsində sultan təyin olunduğu ilk illərdə əcdadlarına məxsus olan, lakin sonralar carlılar tərəfindən ələ keçirilən Qorağan,
26
Şotavar və Almalı kəndləri üzərində yenidən sahiblik hüququnu İlisu sultanlığına qaytara bilmişdi (13, s. 499). 1839-cu ildə Dağıstanın cənubunda zəbt edilən 4 icmadan üçü o zaman təşkil edilən Samur dairəsinin tərkibinə daxil edilmiş, 4-cüsü Rutul mahalı isə Daniyal sultanın şəxsi idarəçiliyi altında saxlanmışdır (71, s. 223). 1830-cu ildə Car-Balakənin Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən sonra inzibati idarəçilikdə baş verən dəyişikliklər İlisu sultanlığına da aid edilmişdi. Car- Balakən camaatlığı ilə birlikdə İlisu sultanlığının bütün ərazisi hərbi rəisə tabe olan Car-Balakən əyalətinə tabe edildi. Əyalət hərbi rəis tərəfindən idarə olunurdu. Mülki idarəçilik işləri ilə məşğul olmaq üçün viləyət rəisi yanında Müvəqqəti idarə yaradıldı. Müvəqqəti idarə həlledici səs hüququna malik olan 2 rus məmurundan və icmaların seçdiyi, lakin Qafqaz canişini tərəfindən təsdiq olunan, məşvərətçi səs hüququna malik 6 yerli şəxsdən ibarət idi. Dövlət pullarının və digər vergilərin qəbulu üçün Müvəqqəti İdarənin yanında vilayət xəzinəsi təşkil edildi. 1830-cu il Əsasnaməsinə görə əhalidən xəzinəyə daxil olan gəlirlər haqqında müfəssəl məlumat toplamaq tələb olunurdu. Vilayət 3 mahala, yaxud naibliyə: Car, Tala və İlisu sultanlığına bölünürdü. Mahalların rəisi xalq tərəfindən seçilirdi. Sultanların təyini və
seçilməsi haqqında isə Əsasnamədə heç bir
qayda müəyyənləşdirilməmişdi. Müvəqqəti idarə əhalini öz əvvəlki yaşayış yerinə qaytarmaq üçün tədbirlər görməli, sakitliyi, qayda-qanunu qoruyub saxlamalı, dağlı tayfalarının hücumlarının qarşısını almaq üçün yerli əhalidən milis dəstələri təşkil edərək onları kordonlar (qarovul xətləri) üzrə bölüşdürməli və s. tədbirlər həyata keçirməli idi. Müvəqqəti idarənin üzvləri vilayətin hərbi rəisi ilə razılaşmadıqda onların rəyləri Qafqaz canişininə təqdim edilməli idi. Cinayət işlərinin mühakiməsi əsasən Müvəqqəti İdarəyə verilirdi. Əsasnamə ingiloyları öz hakimlərinə ödədikləri xüsusi mükəlləfiyyətlərdən azad edir və onlara şəxsi azadlıq verirdi. Başqa yerə köçmək istəyən ingiloylar bütün daşınan əmlakı aparmaq hüququna malik idi. Daşınmaz əmlakı isə öz sahiblərinə əmlakdan gələn gəlirin 10 illik miqdarını ödəməklə verə bilərdi (32, s. 445). Əsasnamənin 23-cü paraqrafına əsasən İlisu sultanlığı da göstərilən əsaslarla əyalətin tərkibində hesab olunurdu. Lakin daxili idarəçilikdə sultanlar bir qayda olaraq müstəqil idi. Sultanın əyalət rəisindən asılılığı əsasən hərbi xarakterli sahələrə aid idi. 1830-cu il Əsasnaməsi öz xarakterinə görə mülki idarəçiliyə keçid səviyyəsində idi. Əsasnamə Car Balakənin və sultanlığın mülki idaəetmə qaydalarına toxunmamışdı, ona görə də əhali tərəfindən ciddi narazılıqla qarşılanmadı. 1840-cı ildə inzibati idarəçilikdə yeni dəyişiklik baş verdi. Gürcüstan- İmeretiya quberniyasının tərkibində Car-Balakən qəzası yaradıldı. Qəzada qəza məhkəməsi, dövlət əmlakının qəyyumluğu, zemstvo mükəlləfiyyətləri komitəsi, prokuror nəzarəti və xəzinədarlıq sistemi təsis edildi. Qəza üç sahəyə: Balakən, Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|