Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. Erməniləri Şəkiyə Cəfərqulu xan gətirmişdi
43
Mahalın ən böyük kəndləri Göynük, Kiş, Oxut, Biləcik, Vartaşın, İnçə, Dəhnə, Layısqı, Daşağıl, Zəyzid, Küngüt və b. idi. Bu mahalda cəmi iki kənddə - Daşağılda 45 və Şin kəndində 61 ləzgi ailələri var idi. Bu ailələr Şəkiyə Məhəmmədhəsən xanın zamanında Dağıstandan gəlmişdilər. Onlar atlı dəstələri təşkil edərək Məhəmmədhəsən xanla birlikdə hərbi yürüşlərdə iştirak edirdilər. 1824-cü il siyahıya almasına qədər dövlət xəzinəsinə vergi vermirdilər (103, v. 155). Şin kəndinin əsasını isə Dağıstandan gələn ləzgilər Cəfərqulu xanın zamanında qoymuşdular. Bu torpaqlar Gəray bəy adlı şəxsə məxsus idi. Bəyin torpağında məskunlaşan ləzgilər torpağı əkir və məhsulun onda bir hissəsini bəyə vergi verirdilər. 1819-cu il siyahıya alınması zamanı bu kənd məlum deyildi (103, v. 335). XIX əsrin əvvəlində Şəki mahalında yaşayan əhalinin içərisində Qarabağ və Şirvandan olan ailələr də var idi. Şirvandan və Qarabağdan gələn ailələr mahalda bir sıra düşərgələr-köç yerləri salmışdılar. Bunlar Köçəri oba, Kiçik Haputlu, Böyük Haputlu, Salbanlar, Köçəri Mahmud ağa, Köçəri Aslan bəy, Köçəri Uruk Sərkər, Köçəri Axullu, Şirinbəyli kimi yaşayış yerləri idi. Qarabağ ailələrinin Şəki xanlığının ərazisinə kütləvi axını XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində başlanmışdı. Bu proses bir sıra amillərlə bağlı idi. Belə ki, XVIII əsrin sonunda Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qarabağa hücumu zamanı bir çox ailələr xanlığın ərazisini tərk edərək müxtəlif yerlərə qaçmışlar. Bu zaman Şəki xanlığına da çoxlu Qarabağ ailəsi gəlmişdi. Digər tərəfdən Birinci Rusiya-İran müharibəsi zamanı kəndlilər öz yaşayış yerlərini tərk edərək daha təhlükəsiz yerlərə Azərbaycanın digər xanlıqlarının ərazisinə qaçırdılar. Təkcə 1812-ci ildə Şəki xanlığına 1000 Qarabağ ailəsi gəlmişdi (61, s. 579). Nəhayət feodal zülmündən, ağır vergilərdən təngə gələn kəndlilər çıxış yolunu bir xanlığın ərazisindən başqasına qaçmaqda görürdülər. Rusiya hökuməti qaçan kəndlilərin öz əvvəlki yaşayış yerlərinə qaytarılması üçün ciddi tədbirlər görürdü. Xanlara həmin kəndlilərə öz ərazilərində yer verməmək haqqında göstərişlər göndərilirdi. İmperiya bu hərəkətini onunla əsaslandırmağa çalışırdı ki, vergi və mükəlləfiyyətlərdən yayınan kəndlilər digər xanlıqların ərazisində özlərinə yer tapırsa, bu onların cəzasız qalmasına səbəb ola bilər. Ona görə də xanlar bir-birinin ərazisinə qaçan kəndliləri dərhal geriyə qaytarmalı idi (52, s. 132). Birinci Rusiya-İran müharibəsi başa çatdıqdan sonra Qarabağ xanı Mehdiqulu xan müharibə zamanı Qarabağı tərk edən ailələri geri qaytarmaq üçün öz məmurları Gülməmməd bəyi və Ağa bəy Sadıqovu Şəkiyə göndərmişdi. Bu zaman Cəfərqulu xan tərəfindən 800 ailə öz əmlakı və mal-qaraları ilə birlikdə Qarabağa qaytarılmışdı (52, s. 552). 1817-ci ildə 400-ə yaxın Qarabağ ailəsi erməni generalı V. Q. Madatov tərəfindən zorla Qarabağa aparılmışdı. Azərbaycanlılara nifrət bəsləyən və fürsət düşən kimi dərhal qisas almağa çalışan bu qaniçən erməni rus ordusunun 44
tərkibində Qafqazın işğal edilməsində yaxından iştirak etmişdi. O rusların əli ilə bütün Qafqazı müsəlmanlardan təmizləmək, ən münbit torpaqlarda erməniləri yerləşdirmək niyyətində idi. Məhz general V. Q. Madatovun yaxından köməyi sayəsində Talış hakimi Mir Həsən xan İranda həbs olunmuş, Şəki xanı İsmayıl xan zəhərlənib öldürülmüş, Gəncə xanı Cavad xanın oğlu Uğurlu ağa vəhşicəsinə qətlə yetirildikdən sonra döyüş meydanından onun meyiti tapılıb yandırılmışdı. Törətdiyi vəhşiliklərin əvəzində Peterburqdan təşəkkürlər alan Madatov rus ordusunun general-leytenantı rütbəsinə qədər yüksəlmişdi. Öz amansızlığı və qəddarlığı ilə diqqəti cəlb edən V. Q. Madatovu Qafqazın ali baş komandanı A. P. Yermolov Dağıstan və Azərbaycanı işğal edən rus qoşununa başçı təyin etmişdi. Madatov eyni zamanda Qarabağda və ətraf ərazilərdə bir çox torpaqları zorla öz mülkiyyətinə keçirirdi. Belə ki, Mehdiqulu xandan Vərəndə mahalında 5 kəndi və Gorusda 3 kəndi alaraq irsi mülkiyyətinə keçirən Madatov bununla kifayətlənməmiş, Qarabağ xanını öz ərazisini tərk edərək İran tərəfə keçməyə məcbur etmişdi (47, s. 837). O Zaqafqaziyanın müxtəlif ərazilərində yaşayan erməniləri qərəzli məqsədlə Qarabağa köçürür, bu ərazidə xüsusi erməni mərkəzi yaratmağa səy göstərirdi. General V. Q. Madatov 1817-ci ildə Şəkidə yaşayan 400 erməni ailəsini də Qarabağa aparan zaman məhz bu fitnəkar məqsədi güdürdü (48, s. 725-726). Əslində bu erməni ailələri Qacarın Qarabağa hücumu zamanı bu ərazidən Şəkiyə qaçan albanlar idi. Məlumdur ki, VII əsrdə Albaniya ərəblər tərəfindən istila edildikdən sonra 704-cü ildə ermənilərin fitvası ilə ərəb xəlifəsi alban xristian kilsəsini erməni kilsəsinin tabeliyinə keçirdi. Alban ədəbiyyatının nümunələri erməni kilsə başçıları tərəfindən məhv edildi. Yazısı və dini müstəqilliyi məhv edilmiş xristian albanlar içərisində erməniləşmə prosesi sürətləndi. XVIII əsrdə xristian albanların xeyli hissəsi Şəki xanlığına köçdü. Lakin müsəlman əhalisi artıq onları erməni adlandırırdı (114, s. 207).
Şəkidə yaşayan Xoy erməniləri isə Cəfərqulu xan tərəfindən bu əraziyə gətirilmişdi. İrandan üz döndərib Rusiya tərəfinə keçən Xoy hakimi Cəfərqulu xan Şəkiyə özü ilə bərabər 1000 ailə gətirmişdi. Bu ailələrin bir hissəsi xan ailəsinin nökərləri olan ermənilər idi. Əslində Cəfərqulu xan Rusiyadan hələ xeyli əvvəl İrandan Azərbaycana ermənilərin köçürülməsinin təşkilatçıcı olmuşdur. Erməni ailələrinin bir hissəsi şəhər kənarlarında məskunlaşdırılmışdı. Əkinçilikdə məşğul olan bu erməni ailələri yerli əhalini öz evindən çıxararaq onlara məxsus olan əmlakı mənimsəyir, özbaşınalıqlar törədirdilər. Xanlığın mərkəzinə gətirilən ermənilər isə quldurluq edir, talançılıqla məşğul olur, əhalini soyur və incidirdilər. Rusiya imperiyası Xoy ermənilərini xanlığın ərazisində saxlamaqda maraqlı idi. Ona görə ki, məhz Rusiya işğaldan dərhal sonra İran və Türkiyədən Qafqaza, o
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|