128
rəfindən qeyd edilmişdir (Salmanov, 1999; Manafova, 1982;
Marqolina, 1969; 1989; Pavelyeva, 2003; Sadçikov, 2002;
Goedkopp Willem, 200; Guilford, 2002).
Kiçik Qızılağac körfəzində müsbət balansın əmələ gəl
məsi, təxmini də olsa iki amillə əlaqədar olaraq yaranmışdır.
Birinci səbəb - oksigen və biogen elementlər rejimində əmələ
gələn təzadlar, vegetativ və xüsusilə də aerob tənəffüs tipinə
məxsus mikrobiotanın biokimyəvi aktivliyi üçün optimal şəraitin
olmaması; ikincisi isə - mühitdə olan üzvi maddələrin yalnız
asan mənimsənilən, yüngül komponentlərinin biodeqradasiya
proseslərində yüksək qatılıqda olmasıdır. Sonuncu hadisənin
real olması suda saprofit bakteriyaların kəmiyyət-keyfiyyəti ilə
də sübut olunur.
Bölmənin əvvəlində qeyd edilmişdir ki, daxili su höv
zələrində, xüsusilə göllərdə üzvi maddələr balansını öyrən
məklə, həmin sututarda vətəgə əhəmiyyətli balıq məhsulu barə
də proqnoz vermək, hövzənin trofik tipini və başqa xüsusiy
yətlərini təyin etmək olar. Hələ keçən əsrin 40-50-ci illərində
S.i.Kuznetsov (1942), Q.S.Karzınkin (1934), G.G.Vİnberq
(1960) və başqaları, təcrübələrlə sübut etmişlər ki, hər bir höv
zədə əmələ gələn ilkin üzvi maddələrin 1-0,7; 0,5-0,3%-i balıq
məhsuluna çevrilməlidir (su hövzəsinin trofik tipindən asılı
olaraq). Bu məqsədlə ilk dəfə olaraq Kiçik Qızılağac körfəzində
üzvi maddələr balansı hesablanmışdır. Təxmini hesab-müqa
yisəyə əsasən 2004-cü ildə Kiçik Qızılağac körfəzində fit-
oplankton tərəfindən 120 min ton ilkin üzvi maddə sintez
olunmuşdur. Bu da kvadratmetr hesabı ilə 1300-1500 qram
təşkil edir. Müqayisə üçün göstərmək lazımdır ki, həmin rəqəm
təbii evtrof tipli hövzələrə aid göstəricilərdən 3-4 dəfə
yüksəkdir. Başqa sözlə desək, kiçik körfəz «hiper evtrof»
hövzələrə aid olunur. İl ərzində sularda biodestruksiya olunan
ümumi üzvi maddələrin miqdarı, ilkin məhsula bərabər vəziy
129
yətdədir (3-5% azdır). Yuxarıda göstərilən rəqəmlər kiçik
körfəzin su kütləsinə aiddir. Eyni zamanda hövzənin dib çökün
tülərində də ardı-arası kəsilmədən assimilyasiya və dissimilya-
siya prosesləri gedir. Böyük Qızılağac körfəzi və Kür çayı
vadisinin dib çöküntülərində qeyd olunan biodestruksiya gös
təriciləri, kiçik körfəzin (üzvi maddələrlə dəfələrlə zəngin) lil-
qruntunda alınan nəticələrdən yüksəkdir. Bu da o deməkdir ki,
Kiçik Qızılağac körfəzinin dib çöküntülərində üzvi maddələrin
biodestruksiyası olduqca zəif gedir. Ona görə həm suda və
həm də sedimentasiya olunan materallarda üzvi maddələrin
daha çətin parçalanan və mürəkkəb kimyəvi tərkibli kompone
ntləri ildən ilə çoxalır, mühitdə bir növ üzvi çirklənmə-autosa-
problaşma baş verir.
130
Böyük Qızılağac körfəzi
Əvvəlki bölmənin mahiyyətinə və əhatə etdiyi məsələlərin
izahına-şərhinə diqqət yetirdikdə asanlıqla məlum olur ki, Kiçik
Qızılağac körfəzinə daha çox fikir verilmişdir. Bu da səbəbsiz
deyildir. Çünki kiçik körfəzin ekosistemində baş verən ekoloji
təzadlar çox kəskindir (bu barədə bir daha məlumat veriləcək).
Əsas məsələ ondadır ki, Kiçik Qızılağac körfəzi bəndlə ayrılan
da, onun funksiyası da dəyişmişdir - keçid balıqların kürüləmə-
sinə şərait yaratmaqla, Cənubi Xəzərin, Kürətrafı regionun və
təgə əhəmiyyətli balıq növləri ehtiyatının sabit saxlanması və
başqa səbəblər nəzərə alınmışdır. Bununla yanaşı, qeyd olunan
cəhətlər heç bir vəchlə Böyük Qızılağac körfəzinin əhəmiyyətini
azaltmır. Əgər kiçik körfəz Cənubi Xəzərin keçici və yarımkeçici
balıqlarının çoxalma ərazisi sayılırsa, böyük körfəz isə ümumi
ixtiofaunanın əlverişli örüş sahəsi hesab olunur. Ona görə hər
iki körfəzin əhəmiyyəti olduqca böyükdür, onlar üzvi surətdə
bir-biri ilə əlaqəli və asılı vəziyyətdə fəaliyyət göstərirlər. Bunun
la belə, geomorfoloji, fiziki-coğrafi, hidroloji və başqa xüsusi
yyətlərinə görə hər iki hövzədə eyni limnoloji, hidrobioloji pro
seslərin gedişi olduqca fərqlidir. Böyük Qızılağac körfəzində
mövcud ekoloji vəziyyət ilk növbədə Xəzərlə, daha doğrusu
onun cənub hissəsi ilə əlaqədardır. Bundan başqa, körfəzin sa
bitliyinə Kür çayı və Lənkəran təbii vilayətindəki çaylar da təsir
göstərir. Bu baxımdan Xəzər dənizində səviyyə rejiminin dəyiş
məsi ilə əlaqədar olaraq körfəzin sahəsi böyümüş, dərinlik art
mış və hövzəyə on min tonlarla alloxton maddələr əlavə
olunmuşdur.
Əlbəttə, göstərilən amillər böyük körfəzdə bakterioplan-
ktonun inkişafına, maddələr mübadiləsi dövranına, suyun fiziki-
kimyəvi xassələrinə və s. proseslərin gedişinə təsir etmişdir.
Heç də təsadüfi deyildir ki, keçən əsrin 70-ci illərinə nisbətən
131
indi böyük körfəzdə zooplankton-zoobentosun ümumi biokütləsi
2-3 dəfə çoxalmışdır (Qasımov, 1994). Əvvəldə qeyd olunan
hidrobiontların artıb-çoxalması, ilk növbədə fitoplanktonun əmə
lə gətirdiyi ilkin üzvi maddələrə əsaslanır (Qasımov, 2005; Mir-
zəyev, 1993).
Qeyd etmək lazımdır ki, Xəzərin ayrılmaz hissəsi kimi, son
45 ildə Cənubi Xəzərdə ardıcıl aparılan mikrobioloji-hidrobioloji
tədqiqatlar böyük körfəzi də əhatə etmişdir (Salmanov, 1999).
Bizim son dəfə apardığımız tədqiqatlardan məlum olur ki, böyük
körfəzdə ilkin üzvi maddələrin sintezi keçən əsrin 80-cı illərin
dən indiyə kimi artır.
Son 40 ildə böyük körfəzdə fitoplanktonun sintez etdiyi il
kin üzvi maddələrin kütləsi, orta hesabla 3 dəfə artmışdır.
Böyük Qızılağac körfəzində fitoplanktonun inkişaf dinamikası,
fizioloji
xüsusiyyətləri, növ tərkibi Cənubi Xəzərə xas olan
şəkildədir (Axundova, 2001; Salmanov, 1999; Babayev, 1980).
Ərazinin açıq-aşkar görünən antropogen evtroflaşması, kiçik
körfəzdən fərqli olaraq, anaerobioz təhlükəsi yaratmır. Xəzərlə
fəal su mübadiləsi, küləklər, yerli su axınları, dalğalanma və
başqa amillər su qatlarının oksigenlə optimal dərəcədə təmin
edilməsinə səbəb olur. Bununla belə, müəyyən olunmuşdur ki,
son 18-20 ildə su qatlarında, xüsusilə yumşaq xassəli dib çö
küntülərində oksigen məsrəfi 25-30% artmışdır (Hüseynov,
2005).
Qeyd etmək lazımdır ki, Xəzərdə su səviyyəsinin artması
ilə əlaqədar olaraq Böyük Qızılağac körfəzinin sahəsi sahil çə
mənlik-otlaqları hesabına böyümüşdür. Yeni subasar ərazilərdə
ali su bitkiləri intensiv inkişaf edərək bir növ dayaz gölməçə-
axmazların yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu cür, özü də geniş
sahəli kolluqlarla «örtülü» sahələrdə isti aylarda suyun tempe
raturu 36-38°C-yə çatır, sularda oksigen tam tükənir,
su
yun
duzluluq dərəcəsi
15-20%o-ə
bərabər olur. Göstərilən tə-
Dostları ilə paylaş: |