Zaman sosyolojiSİ

 

 

 

EJDER OKUMUŞ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

156

| db  

fından inşa edilmiş görürler. Toplum bilimcilere göre zaman, esas 

itibariyle toplumsal bir inşadır.  İşlevselci kuramcılara göre zaman 

daima sosyal zamandır; zira zaman, sosyal hayatı yansıtır ve düzen-

ler. Marksistler için zaman temelde toplumsaldır; zira zaman, 

praksisten, teori ile pratiğin birliğinden ayrılmaz. Fenomenologlara 

göre zaman denildiğinde toplumsal zaman akla gelir; zira zaman 

sadece öznelerarası olarak inşa edilebilir.

113

   

3.2. Sosyologlar ve Zaman 

E. Durkheim (1858-1917), Henri Hubert (1872-1927), Marcel 

Mauss (1872-1950), G. Herbert Mead (1863-1931), Pitirim A. 

Sorokin (1889-1968), Georges Gurvitch (1894-1965) gibi sosyolo-

jinin çoğu önde gelen isimleri, zaman üzerine sosyolojik yorumlar 

geliştirmiş, zaman üzerine pür sosyolojik çalışmaların temelini oluş-

turmuşlardır. Bunların dışında Robert Merton (1910–2003), 

Maurice Halbwachs (1877-1945), Wilbert Moore, Eviatar Zerubavel 

(1948- ), William Grossin, Rudolf Rezsohazy, Niklas Luhmann 

(1927-1998), A. Giddens (1938- ), Ali Şeraitî (1933-1977) gibi 

sosyologlar da zaman sosyolojisi yapmışlardır. Karl Marx (1818-

1883) ve Max Weber (1864-1920) de zaman sorunuyla ilgilenmiş; 

zamanla, daha çok tarihsel ve sosyal değişme çerçevesinde ilgilen-

mişlerdir.

114

 Fakat şu da belirtilmelidir ki Marx, sanayi zamanıyla 

ilgili bazı hususlara işaret etmiştir. Marx’a göre diğer şeyler gibi iş 

gücünün bir değeri vardır. Bu değer, diğer şeylerin değeri gibi, üre-

tim için gerekli emek zamanı tarafından belirlenir. Marx’ın zaman 

yaklaşımında, “emek-gücünün değeri, diğer bütün metalar gibi, 

üretimi için gerekli emek-zamanı ile belirlenir. Eğer işçinin günlük 

ortala yaşamı için gerekli şeylerin üretimi 6 saat alıyorsa, günlük 

emek-gücünü üretmesi ya da onun satışı sonucu elde ettiği değeri 

yeniden üretmesi için ortala günde 6 saat çalışması gerekir. (…)

115

 

Böylece Marx’ta zaman, kapitalist sanayi tiplerinde iş ve emeğe 

bağlı değerin tam bir ölçütü olmaktadır. Marx ayrıca ücret bağla-

mında da zaman konusunda durmaktadır. Kapital’in “Zamana Göre 

Ücret” başlıklı bölümünde

116

 Marx, kapitalizmde ücret konusunu 

zaman açısından ele almaktadır.   

                                                            

113

   B. Adam, Time and Social Theory, s. 42 

114

   A.e., s. 4 

115

   Karl Marx, Kapital, c. 1, Çev. Alaattin Bilgi, 3. bs., Sol Yay., İstanbul 1986, ss. 245 ve 

238-244  vd. 

116

   Bkz. a.e., ss. 556-563 

---

 

 

 

ZAMAN SOSYOLOJİSİ: BİR GİRİŞ DENEMESİ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

db | 

157

 

E. Durkheim'ın öğrencileri olan Henri Hubert ve Marcel 

Mauss

117

 sıklıkla, takvimlerin ve zamanı ölçmenin diğer araçlarının 

matematiksel düzenliliğinden ayrı olarak sosyal zamanın niteliksel 

tabiatına dikkat çekmektedirler. Bu fikir, daha sonra Durkheim, 

Sorokin ve Gurvitch için bir kılavuz veya ana motif olacaktır.  H. 

Hubert, zamanla ilişkileri temelde dinî ritüeller açısından ele alır. 

Hubert için problem, ritüellerin, bağlantılı oldukları kutsal ve mitle-

rin sonsuzluğu ile herhangi bir bayram ve törende bütünleşmelerini 

nasıl uzlaştırabildiğini anlamaktır; yani zaman ve uzamın kutsalın 

sınırsızlığı ve değişmezliği ile kuramsal çöküşünü anlamak. 

Hubert'in yaklaşımı dinî zaman, dinî zamanın diğer döngü ve dev-

relerle eklemlenmesi ile onların içinde bulundukları uzam arasında 

gözlemlenen simetriyi vurgulamaktır. Ona göre dinî zaman, evreni 

düzenleme sistemidir. 

Marcel Mauss'un yazılarında ise sosyal hayatın devrelerine dik-

kat çekilmektedir. Mauss, yerleşim yeri, dinî hayat ve aile organi-

zasyonunun, nasıl sıkı bir şekilde bir kış-yaz devrelerindeki dönü-

şümlerle bağlantılı olduğunu genişçe tanımlamaya, tasvir etmeye 

çalışır.

118

 

Hubert ve Mauss'un görüşlerini daha bir geliştiren E. 

Durkheim,

119

  Dinî Hayatın  İbtidâî  Şekilleri adlı eserinde zamanın 

sosyolojisini yapmakta ve bu sosyoloji kapsamında zamanın 

kollektif bir fenomen olduğunu ayrıntılı bir şekilde dile getirmekte-

dir. Durkheim, sosyolojide birçok konuda önceliklere sahip olduğu 

gibi, zaman konusunda da önceliğe sahiptir. Gerçekten de 

Durkheim'in sosyolojisinde zaman önemli bir fenomendir. 

Durkheim'in zaman sosyolojisinde düşüncenin sosyal bir kategorisi 

olan zaman, kollektif bir fenomen olup kollektif bilincin ürünü-

dür.

120

 Durkheim'e göre toplum içinde yer alan, toplumu oluşturan 

bütün bireyler yaygın bir zaman anlayışını paylaşırlar. Zaman, bir 

kategori olarak benim için değil, bizim içindir. Durkheim, sadece 

insanların zaman kavramına sahip olduklarını, toplumlardaki za-

manın soyut ve gayr-i şahsî olduğunu, bireysel olmadığını ileri sür-

mektedir. Zamanın bu gayr-i şahsîliği, sosyal olarak örgütlenmesin-

den ileri gelmektedir. Bu yüzden zaman bir sosyal kurumdur ve 

                                                            

117

   Edward A. Tiryakian, "Emile Durkheim", Çev. Ceylan Tokluoğlu, Sosyolojik Çözümle-

menin Tarihi, V Yay., İstanbul 1990, ss. 223-224 

118

   G. Pronovost, The Sociology of Time, ss. 5-6 

119

   E. A. Tiryakian, "a.g.m.", ss. 223-224 

120

   G. Pronovost, a.g.e., ss. 6, 7 

---