Zaman sosyolojiSİ

 

 

 

EJDER OKUMUŞ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

160

| db  

lem, bu zaruri olan işaret noktaları –ki her şeyin zamana göre 

tasnif edilmesi onlara nispetle vukua gelir- sosyal hayattan is-

tiare edildiğini ispat etmektedir. Gün, hafta, ay, yıl vs. taksi-

matı, ritüellerin, yortuların, festivallerin ve genel merasimin 

mevkut surette kesilmeksizin devamına tekabül eder. Bir tak-

vim, kollektif faaliyetin intizamını temin etmeğe hizmet ettiği 

gibi aynı zamanda bunun ritmini de ifade eder.

124

 

Yukarıda belirtildiği gibi her ne kadar toplumsal zamana ilişkin 

yaklaşımı örtük de olsa Max Weber’in zaman hakkındaki görüşüne 

işaret etmek konumuz açısından yararlı olabilir. Weber, gerek mo-

dern rasyonel kapitalizme, gerekse modern bürokrasiye dair analiz-

leri içinde zamanla ilgili görüşlerinin ipuçlarını vermektedir. Mo-

dern kapitalizmin ortaya çıkmasında dindarların planlı zaman anla-

yışlarının rolü, kapitalizmin düzen ve istikrar boyutu, sermaye giri-

şimlerinin ve bürokrasinin ayırıcı özelliği olarak zaman denetimi, 

çifte kayıt düzenine dayanan muhasebenin kapitalizmin gelişme-

sindeki önemi gibi konular kapsamında Weber’in zaman yaklaşımı-

nı görmek mümkündür.

125

 Özellikle zaman denetimi ve çifte kayıt 

sistemi, Weber’in kapitalizm ve bürokrasi tezlerinde önemli konu-

lardır. Rasyonel kapitalist girişim, istikrarlı ve düzenli işleyen bir 

girişimdir. Weber’in çifte kayıt düzenine dayanan muhasebenin 

kapitalizmin gelişmesindeki önemi üzerinde durması, bu hususla da 

doğrudan ilgilidir. Çifte kayıt düzeni, uzun zaman dilimleri içindeki 

sürekli sermaye hesabını mümkün kılmaktadır. Sermaye hesabı, kâr 

fırsatlarının değerlendirilmesi ve gerçekleştirilmesidir. Bunun an-

lamı, değişim veya girişimin başlangıcında elde bulunan sermaye 

varlıklarının daha sonra gelen bir dönemdeki varlıklarla karşılaştı-

rılmasıdır. Kârlılık, diğer etkenlere ek olarak gelecekteki gelişmeleri 

öngörme ve hesaba dökebilmeye bağlıdır. Bu çerçevede çifte kayıt 

sisteminin bir tür zaman makinesi olduğu söylenebilir; zira her 

girişimin kârlılığının sıralanmış zaman içinde değerlendirilmesi için 

gerekli olan birimleri niceleştirme işlemini dile getirir hem de bu 

nicelleştirmeye imkan verir. Zaman denetimi, sadece sermaye giri-

şimlerinin değil, bürokrasinin de temel bir özelliği olarak karşımıza 

çıkar. Çifte kayıt muhasebe düzeni, gelecekte olacakları öngördüğü 

gibi geçmişteki olayları da üst üste koyan bir aygıttır. Weber’e göre 

                                                            

124

   E. Durkheim, Din Hayatının İbtidâî Şekilleri, c. 1, ss. 24-26  

125

   Bkz. Max Weber, Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuramı, Çev. Özer Ozankaya, 

İmge Yay., Ankara 1995; Max Weber, The protestant Ethic and the Spirit of 

Capitalism, İng. Çev. Talcott Parsons, Routledge, London-New York 1999 

---

 

 

 

ZAMAN SOSYOLOJİSİ: BİR GİRİŞ DENEMESİ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

db | 

161

 

modern bürokrasiler, hem geçmişin kayıtları, hem de geleceğin 

reçeteleri olan belgelerin tedvini, yani dosyalar olmadan var ola-

mazlar.

126

 Esasen bu dosyalar, bir tür zaman kaydı ve denetimiyle 

bellek oluşturmayı da ifade ederler.           

Hafıza, rüyalar ve hatıraların ana kaynağı olarak kollektif dü-

şüncenin varlığı hipotezini kurma girişiminde bulunan Maurice 

Halbwachs'ın temel tezi, geçmiş olayları yeniden inşa etmenin ve 

süre ve sürekliliği düzenlemenin çeşitli yollarının, yorum için genel 

bir çerçeve düzenleyen bir tür kollektif hafızadan çıktığı şeklindedir. 

Maurice Halbwachs,  kollektif hafıza kavramını 1925 yılında ilk 

ortaya koyan toplumbilimcidir.  Halbwachs, On Collective Memory

127

 

isimli çalışmasında, toplumsal zaman üzerinde durmakta, sosyal 

zamanın muhtelif türlerinin sürekli farklılaşımını, kolektif sürelili-

ğin formlarının çeşitliliği ve heterojenliğini vurgulamaktadır.

128

  

Amerikalı sosyologlardan George Herbert Mead, zaman prob-

lemine ilişkin orijinal düşünceler geliştirmiştir. Zamanı soyut bir 

çerçeve olarak görmek yerine, zamanın eylemler, roller ve olayların 

içinde nasıl gömülü olduğunu vurgulayan Mead açısından gerçek 

olan  şimdidir. Mead'in zamana dair düşünceleri, belli bir "şimdi" 

kavramından türetilmiştir. Mead, sıklıkla şimdinin, şu anın, şimdiki 

zamanın, gerçekliğin tek mevkii olduğunu, gerçekliğin ancak şim-

dide var olabileceğini ifade etmektedir. Mead'e göre gerçeklik, sa-

dece, geçmiş ve gelecekten ayrı bir şimdinin içinde varlık kazanabi-

lir; sosyal fenomenler yalnızca şimdi vuku bulurlar. Şimdi, basit bir 

şekilde geçmişten doğmaz; mütemadiyen değerler, kurumlar, arke-

tipler gibi geçmişin görünüm ve veçheleriyle bütünleşse bile o dai-

ma yenidir; gelecek ve geçmiş, sadece şimdiyle birlikte var olabilir. 

Ayrıca Mead, sosyal gerçekliğin dinamik boyutlarının şimdinin de-

vamlı bir ürünü olduğunu  ısrarla iddia etmektedir. Mead'a göre 

eğer geçmiş şimdiki andan geleceğe geçişi belirlemekteyse, şimdi de 

sonsuz bir süreç, sürekli bir yeni, nesne ve yapıların devamlı bir 

dönüşümü olarak kalmaktadır. Burada anahtar kavram doğuştur: 

Şimdide yer alan, şimdinin içinde meydana gelen değişimler, olay-

lar toplamından daha fazla bir şeyi ifade eder; bu değişimler baskı-

larla bu baskıların içinden doğduğu trendlerin bir sonucudur. Böy-

lece şimdinin sosyal tabiatı, doğan yeni durumların bu temel süre-

                                                            

126

   A. Giddens, Toplumun Kuruluşu, s. 211 

127

   Maurice Halbwachs, On Collective Memory, Çev. and ed. Lewis A. Coser, University of 

Chicago Press, Chicago 1982 

128

   G. Pronovost, a.g.e., s. 7 

---