§ 5. Xarici möhkəmə qərarlannm tanınması və icrası
Bəzi dövlətlər öz vətəndaşlannın müdafiəsi məqsədilə
qanunvericiliklərində məhkəmə qərarlannm beynəlxalq tanınmasına
münasibətdə üstünlüklər müəyyən edir (Fransa, Belçika,
Lüksenburq).
Fransa qanunvericiliyinə uyğun olaraq fransıza qarşı iddia
Fransada qaldınla bilər. Əgər fransalı bu üstünlükdən imtina etmirsə
Fransada məhkəmə qərannın tanınması istisna edilir. Bir çox
dövlətlər müqavilə olmadıqda “qarşılıqlı” prinsipə əsasən məhkəmə
qərarlannm tanınmasını məqbul hal hesab edirlər.
Mülki və ticarət işləri üzrə məhkəmə qərarlannm məcburi icrası
və yurisdiksiyası haqqında 1968-ci il Brüssel Konvensiyasına əsasən
iştirakçı dövlətlərin birində qəbul edilmiş məhkəmə qəran xüsusi
prosedurasız digər iştirakçı dövlətin ərazisində tanmır. Konvensiya
üzv olmayan dövlətlərə münasibətdə üzv dövləti tərəfindən
məhkəmə qərarlannm tanınmasını istisna edir. Aşağıdakı hallarda
məhkəmə qərarlannm tanınması
ümumiyyətlə,
istisna edilir;
1)
tanınma dövlətin ictimai
qaydalanna zidd olduqda;
2)
qərar cavabdehin iştirakı olmadan çıxarıldıqda və ya
cavabdehə məhkəmə baxışının vaxtı və yeri barədə müvafiq qaydada
məlumat verilmədən çıxanidıqda;
3)
qərar eyni tərəflər arasında eyni predmetli iş üzrə üçüncü
dövlətin məhkəməsində çıxanimış qərarla ziddiyyət təşkil etdikdə.
307
Ş 1. Beynəlxalq kommersiya arbitrajının anlayışı və hüquqi təbiəti
1)
tərəflər öz müəssisələrinin olduğu dövlətin hüdudlarından
kənarda yerləşirsə;
2)
ticarət münasibətlərindən İrəli gələn öhdəliklərin əsas
hissəsinin icra edilməli olduğu hər hansı yer və yaxud mübahisə
pred- metinin sıx əlaqəli olduğu yer tərəflərin öz müəssisələri olduğu
dövlətin hüdudlanndan kənarda yerləşirsə;
3)
tərəflər razılığa gəlmişlər ki, arbitraj
sazişinin predmeti birdən
çox dövlət ilə əlaqəlidir.
Beləliklə, beynəlxalq kommersiya arbitrajı beynəlxalq iqtisadi
əlaqələr sferasında əmələ gələn xarici elementli mülki hüquqi
mübahisələrə baxılmasının qeyri-dövlət prosedurunu, arbitr
orqanlan- nmın təşkili, arbitrlərin seçilməsi prosedurasını,
qeyri-dövlət arbitraj qərarlarının tanınması və icrasının xüsusi
qaydalarını özündə əks etdirən sistemdir.
Beynəlxalq kommersiya arbitrajı bir sıra əlamətlərə malikdir:
a)
mülki hüquq münasibətlərində
xarici elementin mövcudluğu;
b)
mübahisələrə baxan orqanın qeyri-dövlət xarakterə malik
olması;
c)
tərəflərin arbitraj sazişinin olması.
Hüquq ədəbiyyatında beynəlxalq kommersiya arbitrajının hüquqi
təbiəti ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Bununla bağlı
müqavilə,
prosessual, qanşıq nəzəriyyələri qeyd etmək olar.
Müqavilə nəzəriyyəsinin tərəfdarlan arbitraj sazişinə mülki-
hüquqi müqavilə kimi baxırlar, onlann fikrincə, mübahisənin arbitraj
məhkəməsinə verilməsi haqqında saziş mülki-hüquqi öhdəliklər
müəyyən edir. Tərəflər bu sazişdə arbitrajın növünü (ad hok və ya
arbitraj institutu), mübahisənin hansı arbitraj məhkəməsinə
aidiyyətini, arbitlərin seçilməsini, baxılma vaxtım və yerini, tətbiq
olunacaq hüquq normalannı və s. razılaşdıra bilərlər' və bu proses iki
mərhələdən ibarətdir:
l
Vidadi Mirkamal.
Arbilrajm hüquqi təbiəti və beynəlxalq
arbitraj
İnstitutlan //
Beynəlxalq arbitraj (Qanunvericilik və şərhlər),
Bakı,
2004. səh. 21
309
