Zbekiston davlatchiligining shakllanish asoslari

Zo‘ravonlik (kuch ishlatish) nazariyasi. Uning tarafdorlari: E. Dyuring, L. Gumplovich, K. Kautskiy lıuquqsiz va himoyasiz qa- bilalaming kuchli va uyushgan qabilalar tomonidan bosib olinishi tufayli zo‘ravonlik yoki kuch ishlatish yo‘1i bilan paydo bo‘lgan, deb hisoblashadi.
Irrigatsiya nazariyasi. Nemis olimi K. Vittfogel tomonidan ish- lab chiqilgan. Bu nazariyaga ko‘ra, davlatlaming paydo bo‘lishi, ularning birlamchi despotik shakllari sharqiy agrar viloyatlarda ulkan inshootlar qurilislu bilan bog‘lanadi.
Psixologiya nazariyasi tarafdorlari: L. Petrajetskiy, Z. Freyd, G. Tard davlatning paydo bo‘lishini inson psixologiyasi, shaxsning jamoada yashashga ehtiyoji, obro‘1i kishilarni izlash, buyruq berish va itoat istagi bilan izohlashadi.
Sinfiy nazariya. Tarafdorlari: K. Marks, F. Engels, V. Lenin, G. Plexanov. Bu nazariyaga ko‘ra, sinfiar paydo bo‘lishi va ular o‘rtasida sinfiy kurash keskinlashuvining yakunidir. Davlat bir sinf- ning boshqa sinf ustidan hukmronlik qurolidir.
Davlatchilik kelib chiqishi masalalasiga oid markscha nazariyasi jamiyatda ijtimoiy o‘mi baland bo‘1gan boy-badavlat kishilar va ak- sincha qashshoq sinflarning paydo bo‘lislii g‘oyasi bilan bog‘langan. Ibtidoiy jamiyatning yemirilishi va ilk davlatchilikning vujuöga kelishi masalasini o‘rganishda sovet davri tadqiqotlarida sinfiy nazariya uslubiy poydevor bo‘lgan. Shu sabab1i ham davlat xalqdan ajral- ganholda sinfiy ezuvchi kuch sifatida ta’riIiangan. Ekspluatatsiyaning ilk shakliarini quyidagi uch asosiy shakllarga ajratib o‘rganilgan:
1. Qulchilik. 2. Jamoadagi ichki ekspltıatasiya. 3. O‘lpon yig‘ib olish va ijtimoiy-iqtisodiy qaranılik.


4.3.2. Davlat turlari va shakllari, boshqaruv tizimi

O‘zbekiston qadimgi siyosiy tarixining dolzarb masalalaridan biri ilk davlatchilikning shakllari va boshqaruv masalalari hisobla- nadi. Bizga qadar yetib kelgan yozma manbalar ushbu muammolar- ga mumkin darajada aniqlik kiritsa-da, to‘liq ochib bera olmaydi. Arxeologik manbalar ham ushbu masalalar yuzasidan to‘laligicha tasavvurga ega emas. Aynan shuning uchun ham davlatchilik tarixi yo‘nalishi bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan va olib borayotgan olimlar yozma va arxeologik manbalarni o‘zaro qiyosiy tahlil qilib, dunyo tarixidagi davlatchilik jarayonlari tarixi bilan solishtirgan holda, dav- latning shakllari va boshqaruv masalalari bo‘yicha ilmiy xulosalar berishga harakat qilishadi.

Bugungi kunga qadar olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari- dan ma’lunG, O‘zbekistonning qadimgi davri tarixi mobaynida dav- lat uyushmalaıining turli shakllari mavjud bo‘lgan.

Mahalliy shart-shaıoitlar va asoslarda shakllanib, asta-sekin taraqqiy etgan davlatlarga Xorazm, Qang‘, Davan davlatlari kiritilsa, harbiy-siyosiy ta’sir va bosqinchilik tufayli paydo bo‘lgan davlatlarga Ahamoniylar, Sa- lavkiylar, Yunon-Baqtriya kabilar kiritiladi.

E.V. Rtveladze qadimgi O‘zbekiston hududlaridagi ilk o‘rta asr- larda qadar bo‘lgan davlatlarning turlari va shakllarini quyidagilarga ajratadi: