Зиёдулла Давронов
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Zardushtiylik. “Avesto”
Zardushtiylik dini eramizgacha VII-VI asrlarda shakllangan. Unga Zardusht ismli alloma asos solgan. Ba’zi bir mualliflar esa Zardushtni Xorazmda, ba’zilari esa Ozarbayjonda tug‘ilgan, deb fikr yuritishadi. Zardusht qayerda tug‘ilishidan qat’i nazar, uning ta’limoti ibtidoiy jamoa davrining oxiri, quldorlik jamiyatining boshlanishida din sifatida 62 shakllangan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da keltirilgan fikrlar mulohazamizni tasdiqlaydi. Bu din O‘rta Osiyoda islom dini tarqalishidan so‘ng ham ba’zi joylarda birmuncha vaqtga qadar saqlanib qolgan. Muqaddas kitob eramizgacha VII asr oxiri VI asr boshlarida yaratilgan. Undagi asosiy g‘oyalar «Tavrot» va «Qur’on»da keltirilgan fikrlarga yaqindir. Zardushtiylikni qadim davrdagi diniy aqidalar, deb tushunish unchalik to‘g‘ri bo‘lmay, balki uni o‘sha davrning hukmron mafkurasi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy qarashlari, deb tushunish kerak. Uning nazariy asosi - "Avesto" xulosalari shundan dalolat beradiki, zardushtiylik fikrlari kitob yozilishidan oldingi ko‘p ming yillik tajriba va hayot, turmush tarzlarini umumlashtirish sifatida yuzaga kelgan. "Avesto"da afsonaviy fikrlar bilan birga insonlarning hayotiy tajribalari ham o‘z aksini topgan. Bu muqaddas kitob qadim asrlarning tarixi va rivojlanishini, iqtisodiy-ijtimoiy holatini, falsafasi, tili, yozuvi, xalq og‘zaki ijodining manbasi sifatida ham qadrlidir. Ayniqsa, undagi falsafiy jihatlar kishini hayratga soladi. U 21 ta kitobdan iborat, ammo ularning ko‘pchiligi yo‘qolib ketgan. Uning eng qadimgi nusxasi 1324 yilda ko‘chirilgan bo‘lib, Kopengagenda saqlanadi. "Avesto" qadimgi Eron tillari guruhidagi tillarning qadimgi yodgorliklaridandir. Undagi insonlarning orzu-umidlari, yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi munosabatlar diqqatga sazovordir. Kitobning asosiy mazmuni insonlarning xudoga murojaat etib, iltijo qilishlariga bag‘ishlangan. Xudodan tinchlik, chorva mollari, yaylovlar, sug‘orish maydonlarini tilaganlar. Kitobda Axuramazda xudolik qiyofasidan chiqib, adolatli shoh qiyofasiga o‘tishi tasvirlangan. U adabiy yodgorlik sifatida insonlarning ma’naviy qiyofasini juda jiddiy tasvirlagan. Avestoda mehnatsevarlik, insonparvarlik, botirlik, jasurlik, va tozalik, moddiy to‘kin-sochinlik uchun kurash kabilar tilga olinganki, ular inson ma’naviyatini ko‘tarishga qaratilgan edi. Oqilona turmush tarzini, uning ma’naviy hayotini, insonning dunyoqarashi va axloqiy fazilatlarini o‘zida jiddiy ifoda etgan. Axloqiy qarashlarda insonning burchi, ma’naviy pokligi targ‘ib qilingan. Ayollarga hurmat ko‘rsatish alohida ta’kidlangan, 63 tozalikka rioya qilish, suvlar, tabiat mahsulotlarining toza tutilishi kabi jihatlar borki, ular insonlarni ma’naviy yuksalishga da’vat qilgan. Kitobning diqqatga sazovor yana bir tomoni borki, unda jismoniy va ma’naviy jarayonlar uch davrga bo‘linib berilgan. Birinchi davr: bu eng qadimgi davr hayotini ifodalaydi. Unda yaxshilik tantana qilgan. Yorug‘lik va insoniy xislat, saodat hukmron bo‘lgan. Ikkinchi davr: bu hozirgi davr bo‘lib, unda kurash davom etadi. Uchinchi davr: kelajakdagi hayot. Bu davrda insonlar aql-idroki bilan badavlat bo‘lib yashaydilar. Yaxshilik yengadi, jaholat chekinadi. Kitobdagi Axriman xudosi yomonlik xislatlarini tarqatadigan xudodir. Ta’kidlash lozimki, kitobda dehqonchilik va chorvachilik sohalariga katta e’tibor berilgan. Jumladan, kitobda “dehqonchilikning foydasi haqida"gi bo‘limda shunday fikr bor: “Moddiy olamni, haqiqatni yaratuvchi zamindagi eng muhtaram manzil, qaysi?, nimadir?”,- degan savolga yaxshilik xudosi Axuramazda shunday javob beradi:-“Inson uy tiklab, olovga va oilasiga, xotini va farzandlariga o‘rin ajratib bersa, yem-xashagi ko‘p bo‘lib, chorva va itlari to‘q yashasa, uyida noz-ne’matlar muhayyo bo‘lib, xotin va farzandlari farovon yashasa, uyida e’tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari ham mo‘l-ko‘l bo‘lsa, u manzil muhtaramdir. Kimki o‘ng qo‘li va so‘l qo‘li bilan yerga ishlov bersa, mehnat qilsa zamin rahmatiga musharraf bo‘lajakdir". Yoki «kimki g‘alla eksa olijanobdir. G‘alla ekkan kishi ezgulik urug‘ini sochadi. Axuramazda e’tiqodni kuchaytiradi, e’tiqodni mustahkamlaydi". Demak, bu ishlarning bajarilishi bilan insonlar yovuz kuchlardan xalos bo‘ladi. Devlarni mag‘lub etadi. Yuksak ma’naviylik zardushtiylik falsafasi bo‘yicha jaholatning, yomonlikning oldini olishdir. Undagi qadimgi meditsina, fazo to‘g‘risidagi, astronomiya va falsafaga oid nodir fikrlar inson qalbini yorug‘likka chorlaydiki, bu yorug‘lik albatta, yaxshilikka olib boradi. Bular O‘rta Osiyo xalqlarining falsafiy – ijodiy tafakkurini qadim- qadimlarga borib taqalganidan dalolatdir. O‘rta Osiyodagi Xorazm, 64 So‘g‘diyona, Afrosiyob, Shosh hududlarida dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi olam, dunyo to‘g‘risidagi fikrlarning takomillashishiga turtki bo‘lgan. Bu yerlarda turmush va til jihatidan ham bir-biridan farq qilmagan turli qabilalar va elatlar: massagetlar, xorazmiylar, so‘g‘dlar, parfiyaliklar va boshqa xalqlar yashagan. Bular ko‘chmanchi chorvadorlar hamda allaqachonlar o‘troq dehqonchilikka o‘tgan aholi edi. So‘ngra birlashib, hozirgi zamon O‘rta Osiyo xalqlarini vujudga keltirganlar. Tarixga qanchalik kirib borilsa, bir manbadan kelib chiqqan xalqlarning bir-biridan farq qiladigan belgilar shunchalik kamayib boradi. Xorazm, So‘g‘diyona, Afrosiyob aholisi o‘rtasidagi nisbat ham shunday. Grek tarixchisi Strabon Baqtriya, So‘g‘diyona, Eron, Midiya aholisining tili ham birligini ta’kidlaydi. Uzoq tarixiy jarayon davomida qadimgi Eron tillari guruhidagi tillar zaminida keyinchalik tojik, fors va boshqa tillar shakllanganligi kabi qadimgi turkiy tillar guruhidagi tillar zaminida o‘zbek, uyg‘ur, turkman, qirg‘iz va boshqa turkiy tillar vujudga kelgan. Eron tillari guruhidagi til, asosan Tojikiston hududidagi aholining tili bo‘lib qolgan. Bu til asrlar mobaynida Farg‘ona, So‘g‘d va Xorazmda ham saqlanib qolgan. Xorazm yozuvi oramiy yozuvlarning eng qadimgi xususiyatlarini saqlab qolgan yozuvlardandir. Demak, yozuvga ega bo‘lgan Xorazm, So‘g‘diyona, Afrosiyob xalqlari ijodi va falsafasi qadimgidir. Bu tillarda so‘zlashgan xalqlar diniy va materialistik qarashlarni o‘rtaga qo‘yganlar. Yaxshilik va yomonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, yaratuvchilik falsafasiga e’tiborni qaratganlar. So‘g‘d, Xorazm va boshqa joylarda etishgan olimlar sayyoralarni, yulduzlarning turkumlarini o‘rganganlar. Ularga nomlar berganlar. Burjlarni aniqlaganlar. Goroskoplar tuzganlar. Fizika, matematika, falsafa va tibbiyot sohasida ijod bilan shug‘ullanganlar. 2001 yil oktyabr oyining oxirida muqaddas kitob «Avesto» yaratilganligining 2700 yilligi butun dunyoda keng nishonlandi. Bu tadbir ajdodlarimizga bo‘lgan hurmat va e’tiborning amaliy ifodasidir. |