Zulfiya Isroilova she`riyatida sinonim va antonim so`zlar

Tug’ilib gurkirab… keksayar umrim,
O’shalar she’rimga baxsh etgan sado,
Hayotim yo’lini yoritgan nurim.
Ushbu misralarda shoira “tug`ilmoq” hamda “gurkiramoq” so`zlarini darajalash asosida sinonimik munosabatga kiritadi, shuningdek, sinonimlarga qarama-qarshi holatda “keksaymoq” zid ma`noli so`zni qo`llash bilan she`rning badiiylik darajasini oshiradi.
Shoira ijodida juft so`zlarning sinonimligi ham kuzatiladi. Jumladan, “Kechir, qoldim g`aflatda” she`rida buni ko’ramiz:
Seni birdan jonsiz ko’rdim,
Jonim chiqdi mening-da.
Es-hushimdan ajrab turdim,
Tuyg’um ketdi sening-la.
Antonimlik til sathining barcha bo‘limlari uchun xos hodisa bo‘lib, fonetik, leksik, grammatik (morfologik), sintaktik birliklarda kuzatiladi. Shuningdek, barqaror birliklarda ham mazkur hodisa keng uchraydi. Mazkur hodisada yuqorida sanalgan birliklar mazmunan – mantiqan zid tushuncha va tasavvurlarni yuzaga keltiradi. Antonimlik adabiyotshunoslikda antiteza hodisasi, tazod san’ati yuzaga kelishida ham muhim o‘ringa ega.
Antonim hodisasi o‘zbek tilshunosligida XX asrda keng tadqiq etilgan<sup>2</sup>. Shuningdek, mazkur hodisa uchun amaliy material bo‘lib xizmat qiladigan lingvistik lug‘at, ya’ni antonimlar lug‘ati ham tuzilgan.<sup>3</sup>
Masalan, Zulfiyaning “Iqrorga vaqt yetdi” she`ridagi quyidagi misralarida but – chala antonimligi kuzatiladi:
O`ylasam, hayotga o`zni bag`ishlab,
Burchlar savalabdi misoli jala.
Mahram qalamimni tishimda tishlab,
Yashabman, ishlarim goh but, goh chala!
Antonimiya ikkita til birligi orasida bo`ladi. Bulardan biri ikkinchisiga nisbatan antonim bo`lib, ikkisi birgalikda antonimik juftni hosil etadi. Antonimlarning har biri sinonimlarga ega bo`lishi mumkin, ammo bu antonimik juftlik holatiga ta`sir etmaydi.
Antonimlardagi mantiqiy qarama-qarshilikdan kelib chiqib tadqiqotchilar ta'kidlashadiki, ular badiiy uslubda kuchli poetik vosita vazifasini bajarishi mumkin. haqiqatdan ham, narsalar va hodisalar o'rtasidagi belgi va xususiyatlarni aniq farqlashda, ularni bir-biriga zid tarzda tasvirlashda antonimlar o'ziga xos tasviriy vosita sifatida namoyon bo'ladi. Masalan, “Ko`ngil” she`rini kuzatamiz:
Elda yumushlar ko’p: ekmoq, undirmoq,
Butun yer yuzida hayot sochsin gul.
Yovuzlikni olov olmay so’ndirmoq,
Toki, inson yashay olsin xushko’ngil!
Bu she`riy parchada “ekmoq” va “undirmoq” sinonim birliklariga “so`ndirmoq” so`zi antonim sifatida qo`llangan.
“O`quvchimga” she`rida shoira “kulmoq” va “g`am chekmoq” so`zlari bilan kontekstual antonimlik hodisasini hosil qilgan:
Ishq, haqiqatan qudrati go`yo
Mening bilan tebratdi qalam.
Qo`shiqlarim bilmay g`ash, riyo,
Oshkor kuldim, oshkor chekdim g`am.
Antonimik munosabat odatda bir turkum so`zlarda bo`ladi. Shunga ko`ra antonimiya sifat, ravishlarda ko`p. Masalan, “Bahor keldi seni so`roqlab” she`rida buning yorqin ifodasini ko’rish mumkin.
Qani o`sha kuychi, xayolchan yigit?
Nechun ko`zingda yosh, turib qolding lol.
Nechun qora libos, sochlaringda oq,
Nechun bu ko`klamda sen parishonhol?
«Xotira satrlari» she'rida ham shoira fikrlar to'lqinini kuchli ifodalash maqsadida zid ma`noli so`zlar zanjiri usulidan foydalanadi. Sevinch - alam, tug`ilish - o'lim kabilardan o’rinli foydalanib go’zal misralar yaratadi.
Nurga to'lgan uylar sehrlar nigoh,