Зящмят шащвердийев

91
Ermənilər burada da əhaliyə divan tutur. Belə bir vəziyyət-də “sağ qalan islam və islamələr... çır-çılpaq Ordubad və
mahal köylərinə pənah aparmışdılar. Ordubad camaatı isə son dərəcə qonaqpərvər olduqlarından, xüsusən başları belə
müsibət çəkmiş bu adamlara xüsusi qayğı göstərdilər». Beləliklə, Zəngəzurun erməni soyqırımından sağ qalan və
Ordubada pənah gətirmiş  əhalisinin sonrakı taleyində ordubadlılar mühüm rol oynadı. Onlar həmin insanlara qayğı
göstərməklə qalmayıb, Oxçu-Şəbadək səfərləri zamanı müsəlman kəndlərinin azad edilməsində iştirak etmişdilər.
23
Ermənilərin 1905-1906-cı illərdə azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımlar ağır nəticələr verdi.
Müsəlman əhali böyük itki verdi. Qırğının ilk dövründə, əsasən bitərəf qalan çar hökuməti may ayından etibarən
ermənilərin tərəfinə keçdi, onlarla ittifaq möhkəmləndirildi.
24
 Ermənilər azərbaycanlılar əleyhinə düşmən təbliğat
kampaniyasını da genişləndirdilər.
1905 - 1906-cı illər hadisələri azərbaycanlılar üçün də izsiz keçmədi. Siyasi oyanış, milli birlik ideyaları
gücləndi. Naxçıvan bölgəsində ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərə qarşı mübarizə və Oxçu-Şəbadək hadisələri
zamanı ordubadlıların qəhrəmanlığı da müəyyən təcrübə yaratdı.
1905-1906-cı illərdə istədiklərinə nail ola bilməyən ermənilər yeni soyqırım aktları törətməyə hazırlaşmağa
başladılar. Qafqaz canişini Voronsov-Daşkovun ermənipərəst siyasəti onlann mövqelərini gücləndirdi. Birinci Dünya
müharibəsi, xüsusilə Osmanlı ordusunun Sarıqamışdakı məğlubiyyəti, rus ordusunun Osmanlı ərazisindəki işğalları
ermənilərin açıq-aşkar soyqırımına başlamasına təkan verdi. 1917-ci ildən başlayan soyqırım aktları 1918-1920-ci
illərdə daha amansız şəkil aldı. Bu dövrdə də Naxçıvan bölgəsi hadisələrin mərkəzində olmuşdu.
25
 Ermənilərin  bütün
ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq Naxçıvanı Azərbaycandan qoparmaq cəhdləri boşa çıxdı. Bu gün Naxçıvanın
Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qalması, onun blokada şəraitində olmasına baxmayaraq
dinamik ikişafını davam etdirməsi Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin siyasətinin qələbəsidir.


---

92
1. Нюрнбергский процесс. Сб.
материалов в семи томах, т.1, с.
140-141, т. VII, с.384.
2. Azərbaycan q., 27 mart 1998-ci
il.
3. Ordubadi M.S. Qanlı illər. Bakı,
1991 (ilk nəşri. Bakı, 1911);
Nəvvab Mir Möhsün. 1905-
1906-cı illər erməni-müsəlman
davası. Bakı, 1993.
4. Şükürov K. Azərbaycan
ermənişünaslığı: xüsusiyyətləri,
tarixi və dövrün tələblərinə dair //
Qarabağ: dünən, bu gün və sabah.
Bakı, 2006, s.l 18-119.
5. Маевский В. Армяно-
татарская смута на Кавказе, как
один из фазисов армянского
вопроса. Баку, 1993, с.35.
6. Наджафов Б. Лицо врага. Ис-
тория армянского национализ-
ма в Закавказье в конце XIX -
начале XX в. ч.1. Баку, 1993,
с.183-185; Kazımov İ. Naxçıvan:
əhalisi, sosial-iqtisadi və siyasi
tarixinə dair (1828-1920-ci illər).
Bakı, 2007, s.l 19-133.
7.
Всеподданнейший отчет сена-
тора Кузминского о ревизии го-
рода Баку и Бакинской губер-
нии [Баку, 1906].
8.
Рабочее движение в Баку в го-
ды первой русской революции.
Док. и мат. Баку, 1956, с.99-
110.
9.
Маевский В. Армяно-
татарская смута на Кавказе, как
один из фазисов армянского
вопроса. Баку, 1993
10.
Ordubadi M.S. Qanlı illər, s.7.
11.
yenə orada, s.8.
12.
Axundov Y. «Qanlı sənələr»in
ibrət dərsi və ya tarix təkrar
olunur // Azərbaycan, 1990, №6,
s.155-156.
13.
Ordubadi M.S. Qanlı illər, s.8-
11.
14.
Свиетоховский Т. Русский
Азербайджан, 1905-1920 //
Хазар, 1990, №1, с.99.
15.
Ordubadi M.S. Qanlı illər, s.9
16.
yenə orada, s. 18.
17.
Свиетоховский Т. Русский
Азербайджан, 1905-1920 с. 100.
18.
Ordubadi M.S. Qanlı illər, s.20.
19.
yenə orada, s.21-22.
20.
Nəvvab Mir Möhsün. 1905-
1906-cı illər erməni-müsəlman
davası, s.22-23.
21.
Musa Urud. Zəngəzur, elmi-
publisistik nəşr. Bakı, 2005,
s.197-214.
22.
Ordubadi M.S. Qanlı illər,
        s.126-140
23.
yenə orada, s. 131-140.
24.
Свиетоховский Т. Русский
Азербайджан, 1905-1920, с.101.
25.
Paşayev A. XIX-XX əsrlərdə
ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
törətdikləri soyqırımları və
deportasiyaları (arxiv sənəd və
materialları əsasında), DDA.
Bakı, 2007; Abışov V. 1917-
1918-ci illərdə erməni
millətçilərinin Azərbaycan
xalqına qarşı soyqırımı siyasəti.
NDA. Bakı, 2007; Əliyev Ə.
Əlincə yaddaşı. Bakı, 2004;
Əliyev M. Qanlı günlərimiz
(1918-1920. Naxçıvan). Bakı,
1993; Kazımov İ. Naxçıvan:

---

93
əhalisi, sosial-iqtisadi və siyasi
tarixinə dair (1828-1920-ci illər).
Bakı, 2007; Musayev İ.
Azərbaycanın Naxçıvan və
Zəngəzur bölgələrində siyasi
vəziyyət və xarici dövlətlərin
siyasəti (1917-1922). Bakı, 1996;
Hacıyev İ. Ermənilərin
Naxçıvana qarşı ərazi iddilarının
əsassızlığı // Naxçıvan: tarixi
gerçəklik, u müasir durum,
inkişaf perspektivləri. Naxçıvan,
2006, s.33-47; Маккарти Дж.,
Маккарти К. Тюрки и армяне.
Баку, 1996; Свиетоховский Т.
Русский Азербайджан. 1905-
1920 // Xaзap, 1990, №l, 2;
Fahrettin Kırzıoğlu. Kars ili və
çerçivesinde ermeni mezalimi.
Ankara, 1970; İbrahim Ethem
Atnur Muhtariyyet Erefesinde
Nahçıvan. NahçıvФn, 1999; yenə
onun, Erməni məsələsinin
Nahçıvan boyutu // Hayali
Ermenistan ve soyqırım hekayesi.
Uluslararası Tarih Sempozyumu.
Kars, 2001; Nurhan Aydın. Qars
ətrafında və Naxçıvanda erməni
vəhşilikləri // Naxçıvan: tarixi
gerçəklik, müasir durum, inkişaf
perspektivləri. Naxçıvan, 2006,
s.300-322; Veysəl Ünüvar.
Naxçıvan: təlatüm və burulğanlar
(1920-1921). Naxçıvan, 2006 və b.

---