Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ARXEOLOGİYASI ORTA ƏSRLƏR ALTI CİLDDƏ VI
- İl yas Babaye v Əsədulla Cəfər ov
- Hi dayət Cə fərov Tarix Dostiye v Vəli Əliye v Arif Mə mmə dov
| 1
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI ARXEO LOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTUTU
AZƏRBAYCAN ARXEOLOGİYASI ORTA ƏSRLƏR ALTI CİLDDƏ VI CİLD
ŞƏRQ-QƏRB BAKI 2008 2
Baş redaktor: Maisə Rəhimova Redaksiya heyəti: İl yas Babaye v Əsədulla Cəfər ov Hi dayət Cə fərov Tarix Dostiye v Vəli Əliye v Arif Mə mmə dov Nəcəf Müseyi bli Məsul redaktor: Tarix Dostiye v ISBN 978-9952-448-28-3 947.54-dc22 Arxeologiya- A zərbaycan
Bakı,”Şərq-Qərb”, 2008, 632 səh.
Altıcilddlik “Azərbaycan arxeologiyası” kitabının VI cildi A zərbaycanın orta əsrlər arxeologiyası ü zrə ilk ü mu miləşdirici, ko llektiv tədqiqat əsəridir. Təxminən bir əsr ərzində Azərbaycan ərazisində aparılan arxeo loji qa zıntıların nəticələ ri, o cümlədən əldə edilmiş çoxsaylı və mü xtəlif kateqoriyalı materiallar əsasında IX- XVIII əsrlərin yaşayış məskənlərin in tipləri, urbanizasiya prosesinin s əviyyəsi, ona təsir edən amilləri müəyyənləşdirir. Eyni za manda əsərdə istehkam t ikililə ri, ictima i, d ini və yaşayış binaları, ş əhər abadlığı səciyyələndirirlir, əhalinin təsərrüfat məşğuliyyəti, sənət istehsalı və ticarət ə laqələri təsdiq edilir, hər sənəti və dövrün silahları, məişət həyatı və mənəvi mədəniyyətlə bağlı məsələlər işıqlandırılır. “Şərq-Qərb”, 2008
3
GİRİŞ “Azərbaycan Arxeologiyası” ço xcildlik nəşrin hazırkı cildi IX-XVII əsrləri əhatə etməklə, A zərbaycan feodal cəmiyyətinin doqquz əsrlik tarixinin maddi mə xə zlər əsasında tədqiqinə həsr olunmuşdur. Bu za man kəsiyində feodal cəmiyyəti özünün yüksəliş, durğunluq, tənəzzül çağlarını keçirmişdir. IX-XII əsrlə r feodal münasibətlərin dərin ləşməsi, təsərrüfat həyatında, sənətkarlığın inkişafında, ticarət ə laqələrinin genişlən məsində böyük tərəqqi dövrü kimi qiy mət ləndirilir. Tarixin bu dönəmi, urbanizasiya prosesinin sürətlənməsi, islamın hakim dinə çevrilməsi və mənəviyyata dərin təsiri ilə səciyyələnir. İslamın yayılması ölkənin şimal və cənub bölgələrində maddi və mənəvi mədəniyyətindəki fərqlə ri aradan qaldırmağa, vahid, ümu ma zərbaycan mədəniyyətinin forma laşmasına imkan verirdi. XIII-XVII əsrlərdə isə feodal münasibətlər əvvəlcə durğunluq, sonra tənəzzül keç irir. İqtisadiyyatın, ş əhərlərin dirçəlişinə səylər göstərilsə də, feodal cəmiyyətini durğunluqdan çıxarmaq, onun yüks əlişini tə min et mə k mü mkün olmur. Tədqiq olunan dövrün sonunda şəhərlərin aqrarlaşması başlanılır, maddi və mənəvi mədəniyyətdə çökmə müşahidə olunur. Qeyd olunan bu iki mə rhələni ayıran hadis ə monqol yürüşləri və Azərbaycanda monqol ağalığının bərqara r o lmasıdır. Babək xü rrə min in rəhbərliy i ilə ərəb ağalığına qarşı azadlıq mübarizəsi xilafət in əsaslarına zərbə endirərə k, ə rəb imperiyasının parçalan ması prosesini sürətləndirdi. IX-X əsrin əvvələrində Xilafətin ucqarlarında müstəqilləşmək meylləri gücləndi. Mərkəzi hakimiyyətdən yarımasılı və ya müstəqil feodal dövlətləri yaranmağa başladı. Bu dövlətlə rin başçıları tədricən Xilafət in xə zinəsinə göndərilən vergilərin məbləğ ini a zald ır, onu ödəməkdən imt ina edir və beləliklə də müstəqillik əldə edərək, xilafətin yalnız dini rəhbərliyini qəbul edirlər (Azərbaycan tarixi, 1998, səh 8). Be lə yerli feodal dövlətlərindən ölkən in şima l rayonların ı əhatə edən Şirvanşahları (861-1538), Cənubi Azərbaycanda Saciləri, Salariləri, Rəvvadiləri göstərmək olar. Arran və bəzi Cənubi A zərbaycan torpaqlarını əhatə edən Şəddadilər dövləti də bu qəbildəndir. Bu dövlətlər xalq ımızın orta çağ tarixində mühüm ro l
4
oynamışdır. Bunlardan əlavə, bir neçə kiçik feodal dövlət qurumları da yaran mışdır. Lakin onlar ço x u zunömürlü olmay ıb, siyasi vəziyyətindən asılı o laraq tarix səhnəsindən çıxmış və yaxud qonşu güclü dövlətlərin tərkibinə qatılmışdır. Sac ilə r dövlətinin, qısa müddət də olsa, bütün Azərbaycan topaqların ın öz s ərhədləri daxilində birləş məsi mütərəqqi hal idi. XI əsrin II yarısında Cənubi Azərbaycan və Arran Böyük Səlcuqlar dövlətinə daxil edilir. Şirvanşahlar səlcuqlu sultanlarından vassal asılılığını qəbul etmə klə ö z dövlətin i qoruyub saxlayır. Bu dövrdə Azərbaycan ərzisində cərəyan edən
etno-mədəni proseslərin nəticəsində türkdilli Azərbaycan xalq ının formalaşması prosesi sona çatır (Azərbaycan tarixi, 1998, səh.9). Böyük Səlcuqlar imperiyasında feodallar arasında çəkişmələrin gücləndiyi, sabitliyin pozulduğu şəraitdə, XII əsrin birinci yarasında Arranda Azərbaycan Atabəyləri dövləti yüksəlir. Tədricən, Marağa istisna olmaqla , Cənubi A zərbaycan torpaqlarını da ö z tərkib inə birləşdirir. Həmin dövrdə Şirvanşahlar müstəqilləşir və dövlətin nüfuzu artır. Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək uğrunda Şirvanşahların və Azərbaycan Atabəylərinin apard ıqları mübarizə də faydalı idi. A zərbaycan Atabəylərinə hətta İraq Səlcuq sultanlığının idarəç iliy ini nəza rət altına almaq müyəssər olmuşdu. Azərbaycan Atabəylərinin paytaxtı Gəncə, Naxçıvan, Təbriz şəhərləri, Şirvanşahların paytaxtı isə Şamaxı və Bakı şəhərləri id i. IX-X əsrlərdən başlayaraq Azərbaycan dövlətlərin in qonşu ölkələ rlə ə laqələri daha da genişlənir. Ölkədə mənəvi mədəniyyət yüksəlir və XII əsrdə özünün zirvə səviyyəsinə çatır. Ölkədə isla m dini getdikcə kök salmağa başlayır, bəzi dağlıq rayonlarında –Şəki-Zaqatala və Dağlıq Qarabağ bölgələrində xristianlıq hələ qalmaqda idi. Bütün bu sosial-iqtisadi, siyasi, mədəni və dini amillər A zərbaycan təsərrüfat həyatının ümu mi yüks əlişini tə min edird i. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı sürətlənir, əkin sahələri genişlənir, oturaq maldarlıq təsərrüfat həyatında özünə möhkəm yer tuturdu. Kənd təsərrüfatı ilə yanaşı sənət istehsalı, xüsusilə şəhər sənətkarlığ ı durmadan artır və XII yüzildə özünün yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır. Ölkədə yaşayış məskənlərin in sayı çoxalır, şəhərlərin daxili və xarici quruluşunda dəyişikliklə r yaranır, ticarət in inkişafı ö lkədə yeni yol salın ması, karvansara və körpü tikintisi işini gücləndirird i. İslamın möhkəmlən məsi ilə Azərbaycan mədəniyyətində ümu mmüsəlman ənənələri ö zünü qabarıq büruzə verir, xüsusilə maddi mədəniyyətdə köklü dəyişikliklər yaranırdı. Müs əlman mədəniyyəti üçün səciyyəvi olan me marlıq tipləri, geyimlər intişar edir, əhalinin mə işətində müəyyən dəyişikliklə r baş verirdi. Ərəb əlifbası və ərəb dili geniş yayılır, art ıq bu dövrdə yerli
Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|