FəSİl azərbaycanda qeyri-neft sənayesiNİN İNKİŞafinin əHƏMİYYƏTİ, İSTİqaməTİ VƏ ZƏruriLİYİ

FƏSİL 1.

AZƏRBAYCANDA QEYRİ-NEFT SƏNAYESİNİN İNKİŞAFININ ƏHƏMİYYƏTİ, İSTİQAMƏTİ VƏ ZƏRURİLİYİ

1.1 Ölkənin davamlı inkişafında qeyri-neft sənayesinin rolu və inkişaf tendensiyası.

Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatı XX əsrin sonlarından başlayaraq sürətli qloballaşma proseslərinin təsiri nəticəsində inkişaf etmiş, əsas makroiqtisadi göstərici olan ümumi daxili məhsulun (ÜDM) həcminin artımına görə dünya ölkələrindən bir çoxunu geridə qoymuşdur. Ölkəmiz müstəqillik əldə edəndən sonra onun qarşısında duran bir çox mühüm məsələlər,o cümlədən, milli iqtisadiyyatın müasir bazar prinsiplərinə uyğun qurulması dururdu. Ölkəmizin zəngin torpaq resursları, əlverişli iqlim şəraiti turizm və kənd təsərrüfatının inkişafına əhəmiyyətli təsiri oldu. Həmçinin, əlverişli coğrafi mövqe respublikanın beynəlxalq tranzit nəqliyyat sisteminə qoşulmasına böyük təkan verdi. İlk zamanlarda ölkədə aparılan islahatların sayəsində maliyyə, pul-kredit münasibətləri, xarici ticarət, gömrük və vergi sistemi təkmilləşdirildi, xarici investisiyaların ölkəyə cəlb edilməsi üçün iqtisadi və hüquqi baxımdan xüsusi şərait yaradıldı. Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının dirçəldilməsi və onun müstəqilliyinin qorunub saxlanması üçün bütün sektorlarda ümummilli lider Heydər əliyev tərəfindən iqtisadi artımın əsas amili kimi neftin inkişafına üstünlük verilən Strategiya işlənib hazırlanmışdır. Milli maraqlar istiqamətində, investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması, xarici ticarətin liberallaşdırılması istiqamətində lazımi tədbirlər görülmüşdür. "Azəri Çıraq-Günəşli" yataqlarının işlənməsi və istehsal payının 20 sentyabr 1994-cü il tarixli bölgüsü haqqında saziş, "Əsrin müqaviləsi" nin imzalanması Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf xəttini müəyyən etmişdir. Bu müqavilə nəticəsində ölkəyə xarici investisiyalar respublikada neft sektorunun inkişafına və deməli, iqtisadi artıma gətirib çıxarmışdır. Xüsusilə 2005-ci ildə ölkəmiz bu sahədə xeyli artım əldə etmişdir. Bu, əsasən neft hasilatından yaranmış əsas fondların vəsaitinin böyük hissəsinin istismara verilməsi və "Bakı-Tbilisi Ceyhan"neft kəmərinin işə salınması ilə bağlı idi. Ölkə böyük neft gəlirləri əldə etdiyi üçün 2005-2007-ci illərdə illik ÜDM-in artım templərinə görə dünya liderlərindən birinə çevrilmişdir: ÜDM-in 26,4 faizi 2005-ci ildə, 34,5 faizi 2006-cı ildə və 25 faizi 2007-ci ildə. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2008-ci ildə qlobal maliyyə - iqtisadi böhrana baxmayaraq, Azərbaycanda ÜDM-in yetərincə yüksək illik artımı-real artım tempinin 10,8 faizi müəyyən edilmişdir.

Milli iqtisadiyyatda məhsul rəqabətliliyi, yerli istehsalın inkişafı, idxal və ixracın balanslaşdırılması, bazar mövqeyinin möhkəmləndirilməsi və sairə iqtisadı təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruridir. Milli iqtisadiyyatın daha təhlükəsiz və makroiqtisadi amillərdən daha az asılı olmağı üçün onun hər bir strukrunun ayrılıqda inkişafı mühümdür. Çünki, dünya bazarlardakı qeyri-stabil qiymətlər, məhsulun alıcılıq qabiliyyəti dəyişdikcə, dövlət büdcəsinin əsas gəlir mənbəyi olan ixracdan gəlirlərin azalmasına, o da öz növbəsində milli iqtisadiyyatın dalğalanmasına gətirib çıxaracaq. Həmin dalğalanmalar isə gəlirlərin azalması nəticəsində böyük investisiyaların, iqtisadi stabilliyin və davamlı inkişafın azalmasına səbəb olacaqdır.

Azərbaycan Respublikasında qeyri-neft sənayesinin davamlı inkişafı dünya reytinq agentliklərinin araşdırmaları ilə yüksək qiymətləndirilmişdir. Bu Azərbaycanda kiçik sahibkarlıq iqtisadi fəaliyyətin inkişafını, bütövlükdə məşğulluğu və iqtisadiyyatın inkişafını müəyyən edən əsas amildir. Kiçik sahibkarlığın əhəmiyyəti hər bir ölkə üçün əvəzsizdir. Böyük biznesin ödəyə bilməyəcəyi mallar və ya ehtiyat hissələri istehsal edir, kiçik pərakəndə satışçılara müxtəlif xidmətlər göstərir, məhdud iş yerlərində işsizliyi qismən aradan qaldırır, istehlakçıları məhsullarla (xidmətlərlə) təmin edir, vergi daxilolmalarını artırır və iri müəssisələrə kömək edir. O, nisbətən çevikdir və əhalinin ümumi həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Kiçik müəssisələr, bir qayda olaraq, kiçik müəssisələrin yaradılmasını və iqtisadiyyatın sürətləndirilməsini, əlavə iş yerlərinin yaradılmasını və aşağı qiymətlərlə xərclərin ödənilməsini tələb edirlər. Kiçik müəssisələr bazar dəyişiklikləri şəraitində iri müəssisələrdən daha çevikdir və bazara daha qısa müddətdə uyğunlaşa bilər. Bundan əlavə, kiçik müəssisələr tez-tez yeni sənaye sahələri və yeni bazarlar üçün təməl qoyurlar. İstehsalatda elmi-texniki tərəqqinin inkişafı həmçinin kiçik biznesin sürətli inkişafına və genişləndirilməsinə, həmçinin iqtisadi, təşkilati və sosial səbəblərin təsirinə əsaslanır. Eyni zamanda, kiçik və böyük müəssisələr bir-birini inkar etmir, bir-birini tamamlayır. Kiçik biznesin təşkilati xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq, ailə müəssisələri daxil edilə bilər.

Fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti hüquqi şəxs statusu yaratmadan gəlir əldə etmək məqsədi ilə fiziki şəxslər tərəfindən yaradılmış sahibkarlıq fəaliyyətidir. Bu fəaliyyət risk və məsuliyyət qəbul vasitəsilə həyata keçirilir. Hazırda ölkədə mövcud olan və yaradılmış təsərrüfatların əksəriyyəti fərdi sahibkarlıq statusuna malikdir. Ölkənin regionlarında minlərlə ev təsərrüfatları mövcuddur ki, onların işçi qüvvəsi, torpaq sahəsi, əmtəə istehsalı səviyyəsi, istehsal həcmi, dövriyyəsi və əmanətləri, bir qayda olaraq, fərdi sahibkarlıq göstəricilərindən yüksəkdir. Bundan başqa, tütün, pambıq, günəbaxan, şəkər çuğunduru istehsalında ixtisaslaşan minlərlə özəl fermer təsərrüfatı mövcuddur. Bu təsərrüfatlar öz məhsullarını ev təsərrüfatı və ya ailə istehlakını istehlak etmədən birbaşa bazara satırlar. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra təbii şəraiti ilə xarici sərmayədarların diqqətini cəlb edir. Nəticədə ölkəmizin neft sahəsinə xeyli sərmayə qoyulmuşdur. İllər keçdikcə neft sənayesindən asılılıq artıb. Bunun qarşısını almaq üçün neft sahəsinə diqqət yetirmək lazım idi. Bu səbəbdən dövlət ölkəmizdə kiçik biznesə xüsusi diqqət yetirir. Beləliklə, kiçik biznesin və sahibkarlığın inkişafı, sahibkarlıq üçün dövlət maliyyə mexanizmlərinin inkişafı üçün qəbul edilən qanunlar sahibkarlar arasında özünə inamı artırmış və onları xüsusilə bölgələrdə öz fəaliyyətlərini genişləndirməyə sövq etmişdir. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bəzi müəssisələr sosial layihələrdə daha fəal iştirak edirlər.

Azərbaycan təbii resurlarla zəngin olduğuna görə milli iqtisadiyyatın təbii resurslarla əlaqəli sahələrində böyük inkişaf potensialının olmağına yol açır. Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı Türkmənistan istisna olmaqla, daha çox sənaye və tikinti sahəsindən (2018-ci ildə ÜDM-in 52,2 faizini təşkil edən), xidmət (35,2 faiz) və kənd təsərrüfatından (5,3 faiz) asılıdır. Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatının payı Qazaxıstandan sonra bu regionda ikinci ən aşağı səviyyədədir (4,4 faiz) (Dünya Bankı, 2019). Azərbaycanda əvvəlki illərdə sürətli inkişafın əsas aparıcı qüvvəsi neft sektoru olmağına baxmayaraq qeyri-neft sektoru son illərdə sürətlə artmaqdadır. Bu sektorun əsas prioritet sahələri turizm, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, kənd təsərrüfatı, emal sənayesi hesab edilir. İnvestisiyanın həcmi iqtisadi artım tempini müəyyən edən mühüm amillərdən biri olduğu üçün ölkədə investisiyaların artırılmasına diqqət yönəldilmişdir. Xüsusilə də, 2000-ci illərin əvvəllərində, neftin qiymətinin dünya bazarında düşməsi nəticəsində Azərbaycan qeyri-neft sektoruna diqqəti daha da artırdı. Bu gün Azərbaycanın qarşısında daha mürəkkəb vəzifə durur – qeyri-neft sektoru və ilk növbədə onun sənaye komponenti yerli iqtisadiyyatın neft-qaz təməlindən dördüncü sənaye inqilabının relslərinə, elmtutumlu istehsalatla keçməsini və yerli müəssisələrin istehsalın rentabelliyinin və rəqabət qabiliyyətinin daha yüksək səviyyəsini təmin edən Beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə daha tam daxil edilməsini təmin etməlidir. Neft gəlirlərinin və bərpa olunmayan təbii ehtiyatlarının hesabına qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün imkanların formalaşdırılması qeyri-neft sektorunun inkişafının əhəmiyyətini artırır. Ölkəmiz öz neft gəlirlərini qeyri-neft sektoruna yönləndirməsi çox böyük uğurla nəticələnmişdir. Son illərdə qeyri-neft sənayesinin xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artmış, beləki 2000-ci ildə 2.5 faiz olduğu halda, 2021-ci ildə ÜDM-in 16.6 faizini təşkil etmişdir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrindəki inkişaf rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının çoxalmasına və nəticədə, yerli və xarici bazarlarda ixrac potensialının artımına səbəb olmuşdur. 2021-ci ildə ÜDM-in real həcmi 5,6 faiz, qeyri-neft sektoru isə 7,2 faiz artmışdır.

Ölkənin qeyri-neft sektorunun infrastrukturunun müasirləşdirilməsi, potensialının gücləndirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğun rəqabət qabiliyyətli ixrac malları istehsal edə biləcək sahənin yaradılması və inkişaf etdirilməsi zərurəti həm dünya iqtisadiyyatının mütərəqqi meyilləri, həm də ölkəmizin iqtisadi inkişafıdır. Qeyri-neft sektorunun inkişafı "Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasında prioritet kimi, həmçinin milli iqtisadiyyatın və iqtisadiyyatın əsas sektorları üçün Strateji Yol Xəritəsində nəzərdən keçirilmişdir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi, eləcə də dövlət gəlirlərinin artırılması və digər mənbələrdən yaradılması şaxələndirilmiş və idxalı əvəz edən sənaye mallarının istehsalı baxımından qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.