«Ş ə r q f ə L s ə f ə s I p r o b L e m L ə r i» b e y n ə L x a L q e L m I n ə z ə r I j u r n a L
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə K B Ə R N Ə C Ə F
- Key words: Malamiyya, Protest Activity in Tasawwuf, Secret Dervishism, Tarikats.
- Məlamiliyin yaranma tarixi.
| « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
48 Ə K B Ə R N Ə C Ə F
TƏSƏVVÜFDƏ ETİRAZ HƏRƏKATI. GİZLİ DƏRVİŞLİK – MƏLAMİLƏR
təriqətlər. Key words: Malamiyya, Protest Activity in Tasawwuf, Secret Dervishism, Tarikats. Ключевые слова: Маламиты, протестная деятельность в тасаввуфе, тайные дервиши, тарикаты.
IX-X əsrdə İslam bölgəsində ortaya çıxan, Xorasanda formalaşan, təsəvvüf anlamı çərçivəsində əsas ideyası “yaxşını gizlətmək, pisi ifşa etmək” olan məlmiliyin özündən sonra ortaya çıxan qələndərilik, heydərilik, qızılbaşlıq- ələvilik, səfəvilik, bayramilik kimi təriqətlərin formalaşmasında böyük rolu olmuşdur. İlk dövrlərdə Xorasan və Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Məlamiyyə cərəyanının üzvləri olan məlamilər, XIII əsrdən etibarən Anadoluda yayılaraq bu bölgədə meydana gələn ələvi-bektaşı təriqətlərinə və sufi cərəyanlarına güclü təsir göstərmişlər. Xorasanda formalaşan və təsəvvüf cərəyanı hesab edilən məlamilik çox dərin və geniş təsiretmə qabiliyyətinə malik olmuşdur.
yarandığı dəqiq deyil. Ərəbcə “ləvamə” (مول) felindən törəyən məlamiyyə ( يملام
ة ) “pisləmək, danlamaq, çirkin hesab etmək” deməkdir. Yarandığı ilk dövrlərdə davranış, rəftar, daha sonra qurum və təriqət formasında fəaliyyət göstərən məlamiyyə “insanların qınaq obyekti olmaqdan çəkinməmək, nəfsani istək və arzulara tabe olmamaq, ruhi halları gizli saxlamaq” kimi prinsiplərə əsaslanırdı. İlk məlamilərdən hesab olunan Əbu Həvs əl-Həddad məlamiliyi “Haqq-Təala ilə bərabər olmaq üçün sirrini açmamaq, yaxınlıq və qulluq adına özünü qınaq obyektinə çevirmək, xalqa ancaq səhvlərini və qəbahətlərini göstərib, yaxşılıqlarını gizlətmək şərti ilə cəmiyyət tərəfindən danlanmaq” kimi izah etmişdi. Bu açıqlama məlamilərin gizli dərvişlik həyatı yaşadıqlarını və
T.ü.f.d. Azərbaycan Milli Araşdırmalar Assosasiyası rəhbəri, tarixçi-tədqiqatçı,
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
49 özlərini gizləttiklərini deməyə əsas verir. Məlamətiyyə cərəyanı Xorasanda geniş fəaliyyət göstərən Kərramiyyəyə etiraz olaraq ortaya çıxması barədə müxtəlif tədqiqatlar olsa belə əslində əsasının kimin tərəfindən qoyulduğu mübahisəlidir. Təriqətin formalaşmasında Nişaburdan olan alim Həmdun Qəssarın (öl. 884) böyük rolu olmuşdur. Tarixçi Əbülqasım Əbdülkərim ibn Həvazən əl-Qüşeyrinin qələmə aldığı “Qüşeyri risaləsi”nə görə, məlamətiyyə adı ilə də qeyd edilən bu cərəyan, “nişaburlu Əbu Saleh Həmdun ibn Əhməd ibn Ammar əl-Qəssar tərəfindən yaradılmış sufi bir cərəyandır”. Ona görə Nişabur məlamilərinin banisi şeyx Həmdün Qəssar hesab olunur. Bu cərəyan bəzən onun adı ilə Qəssariyyə kimi də adlandırılmışdır. Zahidanə ömür sürən məlamilər İslam tarixində ilk sufi camaat kimi qəbul edilirlər (1). Anadolu məlami təriqətlərinin bir çoxu özünü Səfəvi şeyxi Sədrəddin vasitəsi ilə məlamiliklə əlaqələndirmələrini nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki,
təriqətinin əsaslarının formalaşmasında məlamiliyin payı
olmuşdur.Müsəlman Şərqində bir sıra sufi cərəyanlarının necə, hansı şəraitdə və nə vaxt ortaya çıxdığını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Bu problemi öyrənmək məqsədi ilə müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüş və çoxsaylı əsərlər qələmə alınmışdır. Əməvilərin son 50 ilində daha çox nəzərə çarpan şüubiyyə, məlamiyyə,
edilən cərəyanlar Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə birlikdə özlərinə geniş fəaliyyət sahəsi yaratdılar (4). Bunun nəticəsində Xorasan, Azərbaycan və Mavəraünnəhrdə ərəb olmayan müsəlmanlar arasında yeni dini anlayışlar və təsəvvürlər formalaşmağa başladı. Yeni yaranan bu qruplar Əməvilər dövründəki ərəb mərkəzli qəlibləmiş doqmatik anlayışdan (5) daha geniş və nisbətən qlobal olan İslam dünyagörüşünü (6) əmələ gətirdilər (7). Ümumilikdə İslam bölgəsində yaranan təsəvvüf Qurana əsaslanırdı, lakin sufi həyat tərzinin dərin izlərinə coğrafi məkan olaraq Xorasan bölgəsində rast gəlirik. Xorasan İslamın yarandığı dövrlərdə sanki xalqların və inancların mozaikasını xatırladırdı. Rey şəhərindən Fərqanəyə (Mavəraünnəhrlə birgə) qədər uzanan geniş ərazini əhatə edən Xorasan bölgəsi Abbasilər dövründə İslam Şərqinin düşünən beyni rolunu oynamağa başlamışdı. Türk və irani ünsürlərlə birlikdə şəriətdən kənar ərəb cərəyanlarına da qucaq açan Xorasan, xüsusilə X əsrdən etibarən ortaya çıxan sufi cərəyanların mərkəzi olmuşdur (8). Xorasan manixist, məzdəki və zərdüşti iman əsaslarına söykənən dini-sosial cərəyanların də mərkəzi idi. Bu cəhətdən Əməvi və Abbasi dövlətini qorxuya salan Bihafərid, Sindibad, Ravəndiyyə, Ustad Sis, İbn Müqənna kimi geniş kütlələri öz ətrafında birləşdirən dini motivli siyasi-sosial hərəkatların liderləri
Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|