[]

451 

 

Hərbi nazirlik dərhal hərbi-dəniz qüvvələrin in formalaşdırılmasına başlayaraq, nazirliyin hərb i-dəniz şöbəsini təşkil 

etdi.  Hərb   gə miləri  heyətlərin in  forma laşdırılması  barədə   də  qərar  verildi.  A zərbaycan  Höku mət inin   Ukraynadakı 

diplo matik  nü mayəndəsi  rus  donanmasının  ad miralı,  Şimal  qütbünə  ekspedisiyanın  iştirakçısı,  tatar  əsilli  İslamov  milli 

donanmanın  yaradılması  işinə  yardım  göstərmək  üçün1919  ilin  yayında  A zərbaycana  dəvət  olundu.  Donanma  üçün 

avadanlıq  almaq  məqsədilə  dəniz  zabiti  İ.Maqsudov  Krıma  və  Novorossiyskə  ezam  o lundu.  Eyni  zamanda,  yollar 

nazirliyinə  mə xsus 2 bu xa r gə misi a rtilleriya ilə  təchiz edilə rək, a zərbaycanlılardan ibarət ko manda heyəti ilə  birlikdə hərbi-

dəniz  qüvvələrinin  sərəncamına  verildi.  Bu  məqsədlə  daha  bir  neçə  barkas və  motorlu  qayıq  da  ayrıldı.  A zərbaycanın  öz 

hərbi-dəniz  qüvvələrini  yarat ması  Den ikin  ordusunun  komandanlığ ı  tərəfindən  düşməncəsinə  qarşılandı.  Ko mandanlığın 

1919  il  sentyabrın  21-də  A zərbaycan  Höku mətinə  ünvanladığı  notasında  Türkmənçay  müqaviləsinə  (1828)  görə  Xə zə r 

dənizində  yalnız  Rusiyanın  hərbi  donanma  sa xla maq  hüququna  malik  olması  bildirilir,  A zərbaycanın  hərbi  və  t icarət 

donanmasının  milli  bayraq  altında  üzməsin in  dayandırılması  tələb  olunurdu.  A zərbaycan  Höku məti  bu  tələbi  dövlətin 

suveren hüquqlarına qarşı yönəlmiş təcavüzkar çıxış kimi qətiyyətlə rədd etdi və hərbi-dəniz qüvvələrinin  təşkilin i davam 

etdirdi. 

1919

 

il  oktyabrın  1-də  "Astrabad"  hərb  gəmisinin  heyəti  təsdiq  edild i.  Gəminin   kap itanı  vəzifəsinə  azərbaycanlı 

mütəxəssis  Kitabçızadə  təyin  edildi.  "Ərdəhan" gəmisin in  ko mandiri  vəzifəsi  isə  kapitan  Həsən  Çilingərzadəyə  tapşırıldı. 

Dekabrın 5-də "Qars" və "Ərdəhan" gəmiləri heyətlərinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün xüsusi ko missiya yaradıldı. 

1920

 

ilin əvvəllə rində hərbi dəniz qüvvələrinin tərkibində 8 ədəd 75  mm-lik və  100  mm-lik toplarla təchiz edilmiş 

"Qars" və "Ərdəhan" hərb gəmilə ri, "Astrabad", "Göytəpə", "Araz", "Nargin" kö mə kçi gə miləri, "Orion" nəqliyyat gəmisi, 

silahlarla  təchiz  edilmiş  "Puşkin"  buxar  gə misi  və  bir  neçə  kater  var  id i.  1920  ildə  xaricdən  saatda  ən  azı  23  dəniz  mili 

sürətilə hərəkət edən 6 ədəd katerin, 47 mm-lik və ya 57 mm-lik topla, 2 ədəd mina qurğusu ilə silahlan mış 12 ədəd katerin, 

həmç inin sualtı qayıqla rla  döyüş üçün nəzərdə tutulmuş,  iki topla  təchiz edilmiş, saatda 26-36 dəniz  mili sürətilə hərə kət 

edən  katerin  alın ması  planlaşdırılmışdı.  Düşmən  gə milərinin  dənizdən  hücumlarının  qarşısının  alın ması  üçün  mina  düzən 

gəmin in, çox da böyük olmayan 6 ədəd sualtı gəminin,  mövcud hərb gəmilərin in döyüş imkanlarını a rtırmaq üçün mü xtəlif 

çaplı 92 ədəd topun alın ması da nəzərdə tutulmuşdu. Aprel işğalı (1920) bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi. 

Milli hərbi donanmanın yaradılması za manı qarşıya çıxan ən ciddi çət inlik a zərbaycanlı  zabit  kadrların çatış ma zlığı 

idi. Ona görə də, hərb gəmilərinin ko manda heyəti əsasən, ruslardan, qismən də osmanlılardan ibarət idi. Bu amil Aprel işğalı 

(1920)  zamanı  Azərbaycanın  hərbi-dəniz  qüvvələrin in  bolşeviklər  tərəfinə  keçməsini  şərtləndird i.  1920  il  aprelin  27-də 

hərbi  limanın  rə is  müavini  Çingiz  İld ırımın başçılığ ı  ilə hərb  gə miləri qırmızı bayraq qald ırıb dənizə  çıxdılar və topla rın ı 

Azərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyəti  Parla-ment inin  və  Höku mət inin  b inalarma  tuşladıla r.  Gündüz  saat  4 -də  Azə rbaycan 

Ko mmunist  (bolşeviklər)  Partiyasının  Mərkəzi  Ko mitəsi,  Rusiya  Kommun ist  (bolşeviklər)  Partiyası  Qafqaz  Diyar 

Ko mitəsinin  Ba kı bürosu və Mərkəzi Fəh lə Konfransı adından Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Parla mentinə hakimiyyətin 

təhvili haqqında ultimatum verild i. 

Sovet  ko mandanlığı  ö z  sərəncamında  o lan  qüvvələrlə,  həmçinin  A zərbaycan  hərbi-dəniz  qüvvələrindən  istifadə 

etmə klə ,  1920  il  may ın  18-də  İranın  Ən zə li  liman ına  hücum  etdi.  İngilislərin  və  ağqvardiyaçıların  1918-1920  illərdə  ə lə 

keçirdikləri və həmin limanda saxlad ıqları 23 hərb gəmisi bütünlükdə sovet Rusiyasının əlinə keçdi. 

 

Əd.: 

Aзepбaйджанская  Демократическая   Pecnублика     (1918-1920),  Армия (документы  и  материалы), Б., 1998;  Həsənov  C, 

Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920 illər), B., 1993. 

 

HƏRBĠ FELDġ ER MƏKTƏBĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə Şuşada təsis edilmiş hərbi-tibb təhsili 

müəssisəsi. Qoşun hissələrində tibbi  xid mətin yaxşılaşdırılması üçün hərbi nazirin  1919  il 22 yanvar tarixli əmri ilə  Gəncə 

əsgər  xəstəxanası  nəzdində  bölük  feldşer  şagirdləri  hazırlayan  kurs,  1919  il  15  fevral  tarixli  əmri  ilə  isə  bütün  hərbi 

hissələrin nəzd ində 2 aylıq sanitar ku rsları aç ılmışdı. Ku rslar hərb i-t ibb kadrlarına olan  ehtiyacı ödə mədiy i üçün, hərbi nazir 

1-c i  Cavanşir  piyada  alayın ın  Şuşada  yerləşən  1-ci  taborunun  həkimi  Mehmandarovun  Şuşa  şəhərində  hərbi  feldşer 

mə ktəbinin aç ılması barədə təklifin i  müdafiə  etdi.  Hərbi na zirin 1919  il  3 sentyabr tarixli  406 saylı  ə mrində göstərilird i  ki, 

Şuşa  hərbi  feldşer  məktəbi,  ştat  cədvəlinin   rəs mən  təsdiqlən məsini  gözləmədən,  dərhal  fəaliyyətə  başlasın.  Məktəb 

nazirliyin hərb i-t ibb idarəsinə tabe id i və onun ştatı 1919 il avqustun 31-də Hərb i şurada təsdiq olunmuşdu. 

Məktəbə 40 nəfə rin qəbulu nəzərdə tutulmuşdu. Təhsil  müddəti 6 ay id i. Tədris işinə Mehmandarovdan əlavə, hə-

kimlər Ağayev və Ağakişibəyov da cəlb olunmuşdular. Hərbi fe ldşer mə ktəbinə ilkin hərbi ha zırlıq  keç miş və  fe ldşer olmağ ı 

arzu layan əsgərlər, hə mçin in 30 yaşınadək mü lki şə xslər qəbul edilə  bilərdi. Mü lki şəxslə r məktəbə qəbul edilmə zdən əvvəl 

onların hərb i  xid mətə yararlı o lub-olmamaları  müəyyənləşdirilməli  idi. Məktəbdə dərslər təsdiq edilmiş proqram əsasında 

Azərbaycan  dilində  aparılma lı,  bura xılış  imtahanın ı  uğurla  verən lər  hissələrə  təyinat  ald ıqları  gündən  başlayaraq  iki  il 

xid mət et mə li idilər. 

Məktəbin tədris proqra mında anatomiya və fizio logiya, cərrah iyyə, zöhrəvi xəstəliklər, göz xəstəlikləri, da xili xəstə-

liklər,  xəstəyə  qayğı,  bədbə xt  hadisələr  və   qəfil  xəstəliklər  za manı  ilkin  yardım,  g igiyena  haqqında  ümu mi  mə lu mat, 

dezinfe ksiya, əc zaçılıq fən lərinin keçilməsi nə zərdə tutulmuşdu. 

Hərbi  feldşer  məktəbin in  smeta  və  ştat  cədvəli  qanunvericilik  səviyyəsində Azərbaycan  Parla mentinin  son  iclas -

larının b irində - 1920 il aprelin 26-da təsdiq olunmuşdu. 

HƏRBĠ-HAVA  QÜWƏLƏRĠ  -  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  ordusunun  tərkibində  formalaşdırılmış  qoşun 

növü.  Mudros  barışığının  (1918) şərtlərinə  əsasən,  1918  iliı  noyabrında  Bakın ı  zəbt  etmiş  ingilis  qüvvələri  Xəzər  dəni- 

zindəki  hərbi  gə milə ri  h idrotəyyarələrlə   birlikdə  ö z  nəzarət ləri  a lt ına  ald ılar.  Sonra   is ə  Xə zərdəki  hərbi-dəniz  qüvvələri 

Denikinə təhvil verild i və bununla Azərbaycan mövcud olan az-ço x aviasiya te xn ikasından da məhru m edildi. 

---