163
lışı 1918 il dekabrın 3-nə təyin olun muşdu. Lakin Bakıda fəaliyyət
göstərən ermən i və rus milli şuraları A zərbaycan Parlamentinin
açılışına hər vasitə ilə mane olmağa çalışırdılar. Onlar məqsədlərinə
nail o lmaq üçün bu ərəfədə Bakıya gəlmiş müttəfiq qoşunlarının baş
ko mandanı ingilis generalı To msondan istifadə etməyə cəhd
göstərirdilər. A zərbaycan Höku mətin in general To msonla apard ığı
danışıqların u zan ması və qəzalardan bütün deputatların vaxtında
Bakıya gələ bilməməsi nəticəsində Parlamentin ilk iclasın ın açılışı
dekabrın 7-nə keçirild i. Həmin gün saat 13-də Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin Nikolay küçəsində (indiki İstiqlaliyyət) yerləşən qız
mə ktəbinin (indiki Əlya zma lar İnstitutu) binasında bütün türk
dünyasında və müsəlman Şərqində ilk Parlamentin birinci iclası
təntənəli şəraitdə açıld ı. İclası açan Azə rbaycan Milli Şurasının sədri
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük təbrik nitqi söylədi.
Parlamentin ilk iclasında "Müsavat" fraksiyasının təklifi ilə
Əlimərdan bəy Topçııbaşov Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Parla mentinin sədri, Həsən bəy Ağayev isə sədrin birinci müav ini
seçildilər. Əlimərdan bəy Topçubaşov bu vaxt İstanbulda
olduğundan, Parlamentə Həsən bəy Ağayev sədrlik etdi. Dekabrın 28-
də Paris sülh konfransına (1919-20) göndəriləcək Azə rbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti nü mayəndə heyətinə sədr təyin olunan Əlimərdan bəy
Topçubaşov İstanbuldan birbaşa Paris ə yola düşdü. O, 1919 ilin
dekabrında yenidən Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentinin
sədri seçilsə də, taleyin hökmü ilə ö mrünün sonuna
164
kimi bir daha Azə rbaycana dönə bilməd i. Mehdi bəy Hacınsk i baş katib olmaqla , Pa rla mentin üç nəfərdən ibarət katib liyi
seçildi.
İclasda Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Müvəqqəti Höku mətinin başçısı Fətəli xan Xoyski Hökumətin fəaliyyəti
haqqında hesabatdan sonra onun istefa verdiyini elan etdi.Parlament yeni Höku mətin təşkilini təkrarən Fətəli xan Xoyskiyə
tapşırdı.
Azərbaycan Milli Şurasının Parla mentin təsis olunması haqqında qanununa uyğun olaraq erməni nü mayəndələri
üçün 21, rus nü mayəndələri üçün 10, həmkarlar ittifaqları nü mayəndələri üçün 3 yer ayrılmasına baxmayaraq, onlar
Azərbaycan Parla mentin in açılışına gəlməkdən imt ina etdilə r. Bakıda fəa liyyət göstərən Rus Milli Şu rası Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin Parlamentində iştirak etməmək barədə xüsusi qərar qəbul etdi. On lar sübut etməyə çalışırd ılar ki,
Azərbaycan öz müstəqilliy ini elan et mə klə ―vahid və bölünmə z Rusiya" ideyasına zidd çıxmışd ır. La kin Rus Milli Şurasının
qərarı rus əhalisinin mövqeyini ə ks etdirmirdi. Belə ki, Ba kıda fəaliyyət göstərən Slavyan-rus
cəmiyyəti, Rus Milli
Şurasının əksinə olaraq, A zərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müraciət edərək onların
nümayəndələrin in Parlamentə daxil olmalarına razılıq verməsini xah iş etdi.
Hə min müraciət nəzə rə alınaraq Slavyan-rus cəmiyyəti üçün Parla mentdə 5 deputat yeri ayrıldı. Be lə olduqda Rus
Milli Şurası göstərilən cə miyyətlə bütün əlaqələrini kəs mək barədə qərar qəbul etdi. Lakin buna ba xmayaraq, Azə rbaycanda
yaşayan rus əhalisinin təzyiq i ilə Rus Milli Şurası 1919 il yanvarın 31-də Azərbaycan Parlamentinin işində iştirak etmək
barədə qərar qəbul etməyə məcbur oldu. Erməni milli ko mitələri də Azə rbaycan Parla mentinə qarşı sərt mövqe tutdular.
Ermənilər iki aydan ço x müddət ərzində Parla mentə gəlmədilər. Onlar, nəhayət, yalnız ö zlərinin sərsəm "Böyük
Ermənistan" ideyasını təbliğ et mək üçün yeni tribuna əldə et mə k məqsədilə Parla mentdə iştira k et mə k qərarına gəld ilə r.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin Parla menti yarandığı gündən öz işini de mokrat ik prinsiplər üzə rində qurmuşdu.
Parla mentin təşkili haqqında qəbul edilmiş qanunda onun 120 nəfərdən ibarət olması nəzə rdə tutulsa da, mü xtə lif səbəblər
üzündən Parlamentdə heç zaman bu sayda deputat iştirak etməmişdir.
1919 ilin a xırına ya xın, artıq Parla mentdə 11 fraksiya və qrupu cəmi 96 deputat təmsil edirdi. Azərbaycan Xalq Cüm-
huriyyətinin Parla mentində tə msil olunan siyasi partiya və qurumların qüvvələr nisbəti belə idi: "Müsavat" və bitərəflər
fraksiyası - 38 nəfər, "İttihad" - 13 nəfər, "Əhrar" - 6
165
nəfər, sosialistlər fraksiyası - 13 nəfər, partiyasızlar - 4 nəfər, müstəqillə r- 3 nəfər, sol müstəqillər- 1 nəfə r, Slavyan-rus
cəmiyyəti - 4 nəfə r, erməni fraksiyası - 5 nəfər, "Daşnaksutyun" - 6 nəfər, milli a zlıqla r fra ksiyası - 4 nəfər. Azərbaycan
Parla mentində tə msil o lunan və ölkənin milli mənafeyini müdafiə edən fra ksiyala r və qrupların ö z fəa liyyət proqra mları
barədə verdikləri bəyanatlarda onların məqsəd birliy i diqqəti cə lb edird i: gənc Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
müstəqilliy i və ərazi to xunulmazlığın ı, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq, Azərbaycanla qonşu ölkələr arasında
dostluq əlaqələri yarat maq və bu ə laqələ ri möhkə mləndirmə k, hüquqi-demo krat ik dövlət quruluşunu bərqərar et mə k, ölkəni
müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Parlamentinin üzvləri
(1918-20-ci illər)
I. "Müsavat" və bitərəflər fraksiyası
1. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. 2. Həsən bəy Ağayev. 3. Nəsib bəy Yusifbəyli (Yusifbəyov). 4. Xəlil bəy Xas-məmmədov.
5.Məmməd Həsən Hacınski. 6. Abbasqulu Kazımzadə. 7. Musa bəy Rəfizadə (Rəfiyev). 8. Şəfi bəy Rüstəmbəyli (Rüstəmbəyov). 9.
Cavad bəy Məlik- Yeqanov. 10. Mehdi bəy Hacınski. 11. Mehdi bəy Hacıbabab əyov. 12. Rəhim bəy Vəkilov. 13. Hacı Səlim
Axundzadə. 14. Mustafa Mahmudov. 15. Asəfbəy Şıxəlibəyov. 16. Əhməd Həmdi Qaraağazadə. 17. Abuzər bəy Rzayev. 18. Ağa
Əminov. 19. Nəriman bəy Nərimanbəyli (Nərimanbəyov). 20. Mirzə Sadıx Axundzadə. 21. Müseyib bəy Axıcanov. 22. Mustafa bəy
Vəkilov. 23. Məmməd Bağır Şıxzamanov. 24. Məmmədəli Rəsulzadə. 25. Murtuza Axundov. 26. Rza bəy Ağabəyov. 27. Məmmədrza
Vəkilov. 28. Cəlil bəy Sultanov. 29. Əşrəf Tağıyev. 30. Məmməd Yusif Cəfərov. 31. Mirzə Əsədullayev. 32. Yusif Əhmədzadə
(Əhmədov). 33. Baxış bəy Rüstəmbəyov. 34. Fətəlixan Xoyski. 35. Ağa bəy Səfərəliyev. 36. Əsədulla Əhmədov. 37. Ağa Aşurov. 38.
Qulamhüseyn bəy Kazımbəyov. 39. Yusifəli Əliyev. 40. Mir Hidayət Seyidov.
II “ Ġttihad” fraksiyası
1.Qara bəy Qarabəyli (Qarabəyov). 2. Mir Yaqub Mehdi-yev. 3. Qazi Əhməd bəy Məhəmmədbəyov. 4. Cəmil bəy Ləmbəranski.
5. Bəhram b əy Vəzirov. 6. Sultanməcid Qənizadə (Qəniyev). 7. Həmdulla əfəndi Əfəndizadə. 8. Zeynal bəy Vəzirov. 9. Heyb ətqulu bəy
Məmmədbəyli (Məmmədbəyov). 10. Əli bəy Zizikski. 11. Qara bəy Əliverdilər. 12. Əsəd bəy Əmirov. 13. İsg əndər bəy Axundov. 14.
Ağa bəy Səfərəliyev
"Əhrar" fraksiyası
1. Aslan bəy Qardaşov. 2. Hacı Molla Əhməd Nuruzadə. 3. Muxtar əfəndi Əfəndizadə. 4. Qərib Kərimoğlu. 5. Bayram Niyazi
Kiçikxanlı (Kiçikxanov). 6. Hacı Hüseyn Əfəndiyev. 7. Qasımoğlu Hacı Əli. 8. Abdulla əfəndi Qabulov.
IV. S osialistlər fraksiyası
1. Səməd ağa Ağamalıoğlu (Ağamalov). 2. Əliheydər Qarayev. 3. Qasım bəy Camalbəyov. 4. Hacı Kərim Sanılı (Sanıyev)5.
Əhməd bəy Pepinov. 6. Camo bəy Hacınski. 7. Rza bəy Qaraşarlı (Qaraşarov). 8. Aslan bəy Səfikürdlü (Səfi-kürdski). 9. İbrahim
Əbilzadə (Əbilov). 10. Bağır Rzayev. 11. Vladislav Bakradze. 12. Əkbər ağa Şeyxülislamzadə (Şeyxülislamov). 13. İbrahim
İsmayılzadə. 14. Abbas bəy Atamalıbəyov.
V. Bitərə flər fraksiyası
1. Bəhram bəy Axundov. 2. Behbud xan Cavanşir. 3. Əbdüləli bəy Əmircanov. 4 Əhməd bəy Ağayev
.
VI. Müstəqillər fraksiyası
1. Əlimərdan bəy Topçubaşov. 2. Səməd bəy Mehmandarov. 3. Xudadat bəy Məlik-Aslanov. 4. Baba bəy Qəbul-zadə
(Qəbulov).
VII. Sol müstəqillər fraksiyası
1. Abdulla bəy Əfəndizadə (Əfəndiyev
)
VIII. "Slavyan-rus cə miyyəti" fr aksiyası
1. Viktor Klenevski. 2. Vasili Kravçenko. 3. Sergey Remizov. 4. M.N. Vinoqradov. 5. Fyodor Kotilevski.
IX. Milli azlı qlar fraksiyası
1. Loren s Kun. 2. Moisey Quxman. 3. Vasil Kujim. 4. Stanislav Vonsoviç. 5. Dubrovski. 6. Ollonqren V.K. 7. Mixaylov S.M.
X Erməni fraksiyası
1. Arşak Paronyan. 2. Yervan Taqionosov. 3. İsak Xocayev. 4. Stepan Taqionosov. 5. Georgi Şahnazarov.
XI. "DaĢnaksutyun" fraksiyası
1. Arşak Malxazyan. 2. Xoren Amaspür. 3. Poqos Çubaryan. 4. Abqar Papyan. 5. Aleksandr Ter-Azaryan. 6. Boq-dan
Balayans. 7. Papyan İ.
