00i10az titul(1-7)
Yüklə 4,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
200 E LEKTRON TƏHSİL Bu gün сəmiyyətin informasiyalaşdırılması kimi, təhsilin də informasiyalaşdırılması sürətli inkişaf dövrünü yaşayır. Doğrudur, müasir məktəblərlə 40–50 il öncəki məktəblər arasında bir sıra bənzərliklər qalmışdır: sinif otaqlarının əksəriyyətində şagirdlər cərgə ilə əyləşib lövhə qarşısında mühazirə söyləyən muəllimin dediklərini diqqətlə dəftərə köçürürlər. Ancaq elə sinif otaqları da vardır ki, orada dərs- lər yeni texnologiyalar vasitəsilə tədris olunur. Məktəblər yüksəksürətli internetə qoşulur, şagirdlər ibtidai siniflərdən kompüterdə işləməyi öyrənirlər. Fənlərin tədrisində yeni nəsil tədris vəsaitlərindən – elektron tədris resurslarından istifadə edilir. Hansı fənlərdə elektron tədris resurslarından istifadə edirsiniz? "Elektron dərslik por- talı"nda (www.e-ders- lik.edu.az) nələr var? Aşağıdakı mövzuların məktəbdə öyrəndiyiniz hansı fənnə daha yaxın olduğunu qeyd edin. Mövzu Fənn 1 Kompüterin iş prinsipi, onunla işləmək bacarığı 2 Mətn redaktorunda sənədlərin hazırlanması 3 Qrafik redaktorda görüntülərin emalı 4 Elektron təqdimatların hazırlanması 5 Elektron cədvəl proqramında cədvəl və diaqramlarla iş 6 İnternetə qoşulma, elektron poçt yazışmaları, veb-brauzerdən isti- fadə, İnternetdə axtarış 7 Alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma 8 Kompüter şəbəkələri – Verilmiş mövzuları göstərdiyiniz fənn müəlliminiz tədris edə bilərmi? – Hansı fənnin tədrisində kompüterdən daha çox istifadə edirsiniz? 1 F Ə A L İ Y Y Ə T 6.6 İnformasiya cəmiyyəti 6 201 Müasir dünyanın görünməmiş bir sürətlə dəyişməsi biliklərin daha çevik və ucuz ötürülməsi üsullarının tətbiq olunmasını tələb edir. Günümüzün bu kəskin probleminin həllini mümkün edən vasitələrdən biri elektron təhsil, yaxud e-təhsildir. Bundan öncəki təhsil sistemlərində kompüterlər tədrisin daha yaxşı, daha səmərəli aparılması üçün yardımçı bir vasitə idi. Ancaq sürətli İnternet şəbəkəsinin meydana çıxması “müstəqil öyrənmə” və “ömürboyu öyrənmə” anlayışlarını ortaya çıxardı. E-təhsil İnternet, yaxud intranet şəbəkəsi vasitəsilə şəxsin müstəqil öyrənməsi ilə gerçəkləşən, biliyin əldə olunmasında zaman və məkan hüdudlarını tanımayan, ömürboyu öyrənməyə imkan verən bir təhsil sistemidir. Getdikcə genişlənən e-təhsilin bir sıra xüsusiyyətləri vardır: • Zaman və məkan məhdudiyyəti yoxdur. • Öyrənci (şagird, tələbə) mövzunu öyrənənə qədər onun üzərində çalışa bilir. • Hər kəs öz qavrama qabiliyyətinə uyğun olaraq öyrənə bilir. • Öyrənci mövzunu başa düşmədiyi halda kommunikasiya vasitələri ilə müəllim və digər öyrəncilərlə əlaqə saxlaya bilər. E-təhsilə elektron dərsliklər, tədris xidmətləri və texnologiyaları aiddir. Elektron dərsliklər mürəkkəb məhsul olmaqla, müasir texnikanın nailiyyətlərini, fənn sahələri üzrə mövzuları və tədris metodikasını, dizayn və bədii keyfiyyətləri özündə birləşdirir. Doğrudur, kitabla müqayisədə elektron dərsliklər üçün müəyyən proq- ram-texniki kompleks tələb olunur. Yaşadığımız informasiya cəmiyyətinin dinamik inkişafı üzvlərindən bütün ömrü boyu, fasiləsiz təhsil almasını tələb edir. Bu, insana zamanla ayaqlaşmaq, lazım gəldikdə peşəsini dəyişmək, cəmiyyətdə özünə layiqli yer tutmaq imkanı verir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr artıq məktəbəqədər və orta məktəb təhsili, peşə təhsili, ixtisasartırma və yenidən hazırlanma sistemi, əlavə təhsil və s. də daxil olmaqla, fasiləsiz təhsil sistemi yaratmağa başlamışlar. Təhsil sistemi həmişə dövrünün texnologiyalarından yararlanmağa çalışıb. İnfor- masiya texnologiyalarının inkişafı və İnternetin yaranması tədris prosesində özündən qabaqkı texnologiyalardan fərqli olaraq görünməmiş imkanlar açmışdır. Telekom- munikasiya texnologiyaları və İnternet şəbəkəsinin resursları yeni tədris tipini – uzaqdan təhsili (distant təhsili) meydana çıxarıb. Uzaqdan təhsilin subyekti, yəni öyrənci (şagird, tələbə və s.) pedaqoqdan, tədris vasitələrindən və təhsil resurslarından uzaqda olur. Bu təhsil növü üçün də tədris prosesinə xas olan bütün komponentlər – məzmun, məqsədlər, təşkilat formaları, təlim vasitələri, nəzarət sistemi və nəticələrin qiymətləndirilməsi xarakterikdir. Elektron təhsil Fasiləsiz təhsil Elektron dərslik Uzaqdan təhsil Məktəb idarəetmə sistemi Qiymətləndirmənin avtomatlaşdırılması AÇ AR sö zl ə r 202 e-resurs.edu.az portalı ilə tanışlıq 1. e-resurs.edu.az portalına daxil olun. 2. Baş səhifənin aşağı hissəsində "Elektron dərs resursları" bölümünə nəzər salın. 3. "Elektron tapşırıqlar" bölümündə sinfi (məsələn: 7-ci sinif) və fənni (məsələn: biologi- ya) seçib təqdim edilən tapşırıqları yerinə yetirin. 4. "Video dərslər" bölümündə ixtiyari fənni, sonra da mövzunu seçib video-dərsə qulaq asın. 5. "E-test" səhifəsində şagirdlər arasında bilik yarışmasına qatılın. Bunun üçün qeydiy- yatdan keçin. Uzaqdan təhsil zamanı məlumatları öyrənənlərə çatdırmaq üçün müxtəlif üsul- lardan istifadə olunur. Tətbiq olunan texnologiyaların artıq bir neçə nəsli (ənənəvi çap məhsullarından ən müasir kompüter texnologiyalarınadək) bir-birini əvəz etmişdir. Ancaq texnoloji yeniliklərin meydana çıxmasına baxmayaraq bir çox hallarda hələ də daha sadə üsullara üstünlük verilir; məsələn, Hindistanda uzaqdan təhsil üçün radiodan istifadə edilməsi geniş yayılmışdır. Çünki radio oradakı əhalinin əksəriyyəti üçün daha əlverişlidir və əlavə infrastruktur yaratmağa gərək yoxdur. Hazırda uzaqdan təhsil məqsədilə İnternet ünsiyyət vasitələrinin hamısından – elektron poçtdan, forumlardan, gap xidmətlərindən, tele və videokonfranslardan istifadə olunur. İndi iri şirkətlərin çoxu işçi heyətinin hazırlığını standartlaşdırmaq, bu məqsədlə çəkilən xərcləri azaltmaq və keyfiyyəti yüksəltmək üçün öz tərkibində uzaqdan təhsil mərkəzləri yaradır. Demək olar ki, heç bir müasir şirkət bunsuz keçinə bilməz; məsələn, Microsoft şirkəti öz işçilərini, onun məhsullarından istifadə edənləri, yaxud alıcıları və proqram təminatı hazır- layanları öyrətmək üçün böyük öyrədici portal yaratmışdır. Təhsil sisteminin müasirləşdirilməsi şəraitində təhsil muəssisələrinin idarə olunmasına da qoyulan tələblər artır. Bu gün informasiya texnologiyala- rından istifadə etmədən idarəetmə və nəzarət mexa- nizmini günümüzün tələblərinə uyğun qurmaq 2 F Ə A L İ Y Y Ə T Əslində, uzaqdan təhsilin tarixi daha “qədimdir”. Belə ki, ötən əsrin əvvəllərində radionun ixtirasından sonra ilk radio- kurslar yayımlanmağa başladı. Analoji kurslar 1950-ci illərdə telekanallarda açıldı. 1960-cı ildə ilk dəfə Çində orta təhsil vermək üçün radio və televi- ziyadan istifadə etməyə başla- dılar. Tari x İnformasiya cəmiyyəti 6 203 mümkün deyil. Başqa sözlə, mövcud vəziyyəti operativ təhlil etmək, qiymətləndir- mək və düzgün qərarlar qəbul etmək üçün məktəb idarəetmə sisteminə (MİS) böyük ehtiyac var. Belə bir informasiya sistemi məktəb rəhbərliyinə hər zaman aktual informasiyadan istifadə edərək müxtəlif hesabatlar əldə etməyə imkan verir. Bu cür operativ hesabatlar məktəbin idarə edilməsində düzgün qərarlar qəbul etməyə kömək edir. Müasir kompüter texnologiyalarının tətbiqi yoxlayıcıların fərdi keyfiyyətlərindən asılı olmadan bilikləri obyektiv və daha sürətlə qiymətləndirməyə imkan verir. Qiymətləndirmənin avtomatlaşdırılması bir sıra hallarda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: • kütləvi qiymətləndirmə zamanı; • biliklərin yoxlanılmasında operativlik tələb olunduqda; • qiymətləndirmə sistematik olaraq aparıldıqda; • ucqar yerlərdə qiymətləndirmə aparıldıqda; • yoxlama prosesi obyektivlik və etibarlılıq baxımından şubhə doğurduqda. Göstərilən texnologiyanın tətbiqi nəticəsində qiymətləndirmənin keyfiyyəti dəyişir, hesabat işləri asanlaşır, imtahanların keçirilməsinə çəkilən xərclər azalır, biliyin qiymətləndirilməsində insan amili daha az rol oynayır və imtahan qəbul edən kadrların hazırlıq problemi aradan qalxır. Bu texnologiya imtahanı (yoxlama) pro- sesini bütövlükdə avtomatlaşdırmaqla yanaşı, alınan nəticələrin tam statistik təhlilini aparmağa və nəticədə təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyə yönəlmiş qərarların qəbul olunmasına da imkan verir. 1. 1992-ci ildən respublikamızda ali məktəblərə tələbə qəbulu, 2009-cu ildən isə orta məktəblərdə buraxılış imtahanları kompüter texnologiyaları tətbiq edilməklə test üsulu ilə aparılır. Biliyin bu yolla qiymətləndirilməsinin üstünlükləri haqqında dərsdə məlumat verilib. Bu üsulun mənfi cəhətləri haqqında fikirlərinizi söyləyin. Sizcə, onları necə aradan qaldırmaq olar? 2. Bəzi mütəxəssislər e-təhsilin ənənəvi təhsillə müqayisədə müsbət tərəfləri ilə yanaşı, mənfi cəhətlərini də göstərirlər. Bu istiqamətdə araşdırma aparın və nəticələri cədvəl şəklində təqdim edin. Cədvəlin bir sütununda e-təhsilin müsbət, o birisində isə mənfi cəhətlərini qeyd edin. Hər bir qeydə öz münasibətinizi bildirin. Özünüzü yoxlayın 1. E-təhsil nədir və onun hansı özəllikləri var? 2. Fasiləsiz təhsillə ömürboyu təhsilin fərqi varmı? 3. Məktəbin idarəolunmasında İKT-dən necə istifadə olunur? 4. Qiymətləndirmənin avtomatlaşdırılması dedikdə nə nəzərdə tutulur? 5. Sizcə, biliyin avtomatlaşdırılmış sistem vasitəsilə qiymətləndirilməsinin hansı çatışmazlıqları var? ö y r ə n ə k A R A Ş D I R A Q – 204 E -KİTABXANA, E-SEÇKİ, E-TİCARƏT Kompüterlər çox sürətlə həyatımızın bütün sahələri- nə daxil olur. Hələ 20–25 il bundan öncə kom- püterlərə yalnız iş yerlərində rast gəlinirdisə, indi, demək olar ki, hər bir evdə kompüter var. Bu gün elm, təhsil, səhiyyə, maliyyə, kargüzarlıq və başqa sahələri kompüterlərsiz təsəvvür etmək çətindir. Evinizdəki kompüterdə hansı işləri yerinə yetirirsiniz? Sizcə, elə fəaliyyət sahəsi varmı ki, orada kompüterdən istifadə edilməsin? 1. "Elektron dərslik portalı"nda (www.e-derslik.edu.az) hələ qeydiyyatdan keçmə- mişsinizsə, göstərilən ünvana daxil olub qeydiyyatdan keçin. 2. Portala daxil olun və kitab rəfində bu dərsliyinizi tapıb açın. 3. Mündəricatdan bu dərsinizin adını tapın və onu açın. 4. İstədiyiniz dərsliklərin elektron versiyasını evdə kompüterinizə köçürün. – Bu portalı kiçik elektron kitabxana adlandırmaq olarmı? – Sizcə, bu dərsliklərin istifadə etdiyiniz kağız dərsliklərdən hansı üstünlükləri var? Kompüter və İnternet istifadəçilərinin sayı artdıqca daha çox insan elektron kitablardan istifadə etməyə başlayır. Elektron kitab, yaxud e-kitab kağızda deyil, elektron formada (onlayn, yaxud CD-ROM və ya ona bənzər elektron daşıyıcıda) yayılan kitabdır. Getdikcə ənənəvi kitabxanaların oxucuları azalır, ona görə də bir çox kitabxanalar öz fondlarında saxlanılan kitabların elektron versiyasını hazır- layırlar. Nəticədə ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq "elektron kitabxana" (eyni zamanda "rəqəmsal kitabxana" və ya "virtual kitabxana") anlayışı meydana çıxıb. Elektron kitablar, əsasən, doc, txt, fb2 mətn for- matlarında yayılır. Riyazi düsturların, mürəkkəb sxem- lərin çox olduğu materialları mətn formatına çevirmək çətin olduğundan onları çox zaman DjVu və ya PDF kimi qrafik formatlarda saxlayırlar. F Ə A L İ Y Y Ə T 6.7 Elektron kitabxana E-kitab E-kağız Elektron səsvermə Elektron ticarət AÇ AR sö zl ə r İnformasiya cəmiyyəti 6 205 Bəzən elektron kitabxanaların bir çoxu qabaqcadan müəlliflərlə razılaşmadan onların əsərlərini dərc edir. Doğrudur, müəllifin tələbi ilə həmin əsərlər sonradan saytdan "yığışdırılır", ancaq istənilən halda həmin kitabxanalar müəlliflik hüququ haqqında qanunu pozmuş olurlar. İnformasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı seçkilərdə tətbiq edilən səsvermə sisteminə də təsirsiz olmamışdır. Bir sıra ölkələrdə vətəndaşlar üçün elektron səsvermə tətbiq edilir, referen- dumlarda və bələdiyyə seçkilərində İnternetdə səs vermək üçün portallar yaradırlar. Parlamentə seçkiləri tam miqyasda İnternet üzərində aparan ilk ölkə isə Estoniyadır. 2005-ci ildən tətbiqinə başlanmış bu səsvermə sisteminin əsasında ölkə vətəndaşlarının şəxsiyyət vəsiqəsi durur. Əhalinin 90%-dən çoxunun malik olduğu bu şəxsiyyət vəsiqəsindən həm də müxtəlif elektron xidmət- lərdə qeydiyyat zamanı universal identifikator kimi istifadə edilir. Səsvermə prosesinin özü isə belə baş verir: vətəndaş şəxsiyyət vəsiqəsini oxu- yucuya taxaraq özünü elektron səsvermə siste- mində tanıdır və üstünlük verdiyi namizədi seçir. Hesaba alınan səsin bir neçə səviyyədə təhlükəsiz- liyi qorunur və bənzərsiz rəqəmsal imza ilə im- zalanır. İnternet texnologiyalarının geniş tətbiq edil- diyi sahələrdən biri də ticarətdir. Elektron ticarət, yaxud e-ticarət dedikdə elektron vasitələr, o cümlədən İnternet vasitəsilə malların və xidmətlərin ticarətinin bütün növləri nəzərdə tutulur. E-ticarətə aşağıdakılar daxildir: 1. Məhsullar və xidmətlər haqqında informasiyanın onlayn resurslar vasitəsilə verilməsi. 2. Xidmətlərin elektron yolla təqdim olunması. 3. Adi ticarətin onlayn üsullarla təşkili. Kitab mətnlərini oxumaq üçün xüsusi təyinatlı əl kompüterinə də e-kitab (ingiliscə: e- book) deyilir. Adi kompüterlərdən fərqli olaraq e-kitabların imkanları məhdud olur və onlar avtonom rejimdə uzun müddət işləyə bilir. Bu kompüterlərdə "elektron kağız" texnologiyasından istifadə olunur. Görüntünü formalaşdırmaq üçün mat- risin işıqlandırılmasına əsaslanan ənənəvi yastı maye- kristal displeylərdən fərqli olaraq elektron kağız görüntünü qaytarılmış işıqda adi kağız kimi forma- laşdırır. O, elektrik enerjisi sərf etmədən mətn və qrafik görüntünü yetərincə uzun müddətə saxlaya bilir, enerjidən yalnız görüntünün dəyişməsi zamanı istifadə olunur. Bu m ar aql ıdır Elektron kitabxana yaratmaq üzrə ilk layihə "Qutenberq layihəsi" olub. 1971-ci ildə əsası qoyulmuş bu layihə dünya ədəbiyyatının çe- şidli əsərlərinin rəqəmsallaşdı- rılmasını və mətn formatında saxlanmasını nəzərdə tutur. Əsərlərin əksəriyyəti ingilis dilindədir. Fransız, alman, fin, eləcə də rus, katalan və başqa dillərdə də əsərlər təqdim olu- nur. Tari x 2004-cü ildə Kaliforniyada (ABŞ) prezident seçkiləri zamanı düzgün köklənməmiş skaner 6692 boş bülleteni hesaba almışdı. Bu maraq lıdır 206 Estoniya müxalifətinin fikrincə, tətbiq edilən elektron səsvermə sistemi qəbul olunmuş standartlara uyğun deyil. Bu məsələ ətrafında müzakirələr davam etsə də, seçkilərdə aşkar qanun pozuntuları qeydə alınmayıb. Müxalifətin nəyi nəzərdə tutması haqda araşdırma aparın və həmin problemin necə aradan qaldırılması haqqında düşüncələrinizi söyləyin. Bəs elektron ticarət necə həyata keçirilir? Sadə halda, istifadəçi (alıcı) İnternetə bağlanır və elektron ticarət xidməti göstərən saytların birinə daxil olur. Nə alacağını müəyyənləşdirir və həmin malı sifariş verir. Sonra istifadəçi öz kredit kartının məlumatlarını sistemə daxil edir və bu məlumatlar "Visa", "MasterCard" və ya "American Express" kimi şirkətlərin maliyyə hesablama mərkəzinə ötürülür. Nəhayət, bu maliyyə əməliyyatı istifadəçinin kredit hesabına qeyd edilir. 1. Hüquq-mühafizə orqanlarında cinayətkarlar, axtarışda olan və itkin düşmüş insanlar, oğurlanmış əşyalar, avtomobillər, odlu silahlar haqqında məlumat bankı yaradılır. Cinayətlərin açılmasında bu məlumatlardan necə istifadə edilməsi haqqında məlumat toplayın və təqdimat hazırlayın. 2. Bəzi işlərin insan tərəfindən yerinə yetirilməsi çox təhlükəlidir, hətta mümkün deyil. Bu kateqoriyadan olan hansı işləri kompüterlər insanlardan daha yaxşı görə bilir? Bu haqda məlumat toplayın, təqdimat hazırlayın. Təqdimatda kompüterlərin üstünlüyünün səbəblərini açıqlayın. Özünüzü yoxlayın 1. "Elektron kitabxana" nədir? 2. "E-kitab" fayldır, yoxsa qurğu? 3. Ölkəmizdə seçkilərdə İKT-dən necə istifadə edilir? 4. Malların onlayın alışı necə həyata keçirilir? 5. Elektron kitablar üçün faylların uzantısı nə olur? ö y r ə n ə k A R A Ş D I R A Q – ö y r ə n ə k A R A Ş D I R A Q – Dünyada pərakəndə satışla məşğul olan ilk məşhur "onlayn ticarətçi" amazon.com olmuşdur. 1995-ci ildə Sietldə (ABŞ) kitab mağazası kimi qurulan Amazon indi bütün dünyada çox geniş çeşidli məhsulların satışı ilə məşğuldur. Tari x İnformasiya cəmiyyəti 6 207 ÜMUMİLƏŞDİRİCİ SUAL VƏ TAPŞIRIQLA R 1. Dördüncü informasiya inqilabı hansı dövrü əhatə edir? a) XIX əsrin sonunu b) XX əsrin əvvəlini c) XX əsrin 70-ci illərini d) XXI əsrin başlanğıcını 2. Müasir insanın kompüterin əsaslarını bilməsi vacibdirmi? 3. İnformasiya cəmiyyətinin tələbləri baxımından özünüzü mədəni insan hesab edirsinizmi? 4. Nə üçün gap xidmətində qondarma addan istifadə etmək məsləhət görülür? 5. Bu mülahizələrdən hansı doğru deyil? a. Elektron poçt kommunikasiya xidmətidir. b. Telefonla ünsiyyət həmişə onlayn rejimində baş verir. c. Telekonfranslar oflayn rejimində baş verir. d. WWW informasiya xidmətidir. 6. Bu proqramlardan hansı telekonfrans rabitəsi üçün deyil? a. Google Chrome b. Skype c. Cisco TelePresence d. TrueConf 7. "Elektron hökumət", yoxsa "elektron dövlət" termini daha düzgündür? Cava- bınızı əsaslandırın. 8. "Elektron kitab fayl deyil, xüsusi təyinatlı əl kompüteridir" mülahizəsində nə doğru deyil? Onu elə dəyişin ki, doğru olsun. 9. Elektron səsvermə seçicilərin hansı təbəqəsi üçün xüsusilə önəmlidir? 10. Üç nöqtələri uyğun sözlərlə əvəzləyin. Elektron ticarətdə malların alışı belə baş verir: istifadəçi (alıcı) ... bağ- lanır və elektron ticarət xidməti göstərən ... daxil olur. Alacağı malları sifariş verir və ... məlumatlarını sistemə daxil edir. Bu məlumatlar ... kimi şirkətlərin maliyyə hesablama mərkəzinə ötürülür. 208 Ədəbiyyat 1. Calallı İ., İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti – Bakı, “Bakı” nəşriyyatı, 2017 2. Calallı İ., Kompüter. Bunu öyrənməyə nə var ki!.. – Bakı, “Nurlar”, 2011 3. Bilgisayar kurs kitabı – Ankara, 2004 4. Хасэгава Х., Мир компьютеров в вопросах и ответах.: В 2-х кн.: Пер. с япон. – Москва, "Мир", 1998 5. Энциклопедия для детей. Информатика – Москва, “Аванта +”, 2004 6. Энциклопедия школьной информатики – Москва, “БИНОМ. Лаборатория знаний”, 2011 7. Проблемы школьного учебника: ХХ век: Итоги – Москва, “Просвещение", 2004 8. МакФедрис П., Компьютеры – Москва, “NT Press", 2009 9. Computer Literacy BASICS: A Comprehensive Guide to IC3 – Boston, "Thomson Course Technology", 2005 10. Programming BASICS Using Microsoft Visual Basic, C++, HTML, and Java – Boston, "Thomson Course Technology", 2002 Yüklə 4,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|