00i11az titul(1-7)

188 
 
 
 
desək,  Paskal  çoxmərtəbəli  mexaniki  sayğac  ixtira  etmişdi  ki,  ondan  bu  gün  də 
avtomobillərin spidometrlərində, elektrik sayğaclarında istifadə olunur. 
Paskal on ildən artıq müddətdə öz maşınını daha da təkmilləşdirdi. Latundan, fil 
sümüyündən və başqa  materiallardan onun 50 nüsxəsini hazırladı ki, onların yalnız 
səkkizi  bu  günə  gəlib  çatmışdır.  Ancaq  “Paskalina”  adlandırılan  bu  maşın  geniş 
yayıla bilmədi. Birincisi, o yetərincə baha idi, ikincisi və ən başlıcası isə bu maşın 
yalnız 6–10 mərtəbəli ədədlərin toplanması və çıxılması üçün nəzərdə tutulmuşdu. 
Vurma  və  bölmə  kimi  çox  zəhmət  tələb  edən  əməliyyatlar  isə  mexanikləş-
dirilməmişdi. Belə imkanı əldə etmək üçün daha 50 il gözləmək lazım oldu. 
 
 
Paskalina 
 
 
Blez Paskal 
(1623–1663) 
 
Çoxrəqəmli ədədlərin vurulması təkrar toplama kimi göstərilir. Kağızda “alt-alta” 
vurmanı  yerinə  yetirərkən  biz  məhz  belə  hərəkət  edirik.  Bu  alqoritmi  Paskal 
maşınında həyata keçirərkən bir neçə dəfə eyni bir vuruğu daxil etmək lazım gəlir. 
Arabir həmin vuruq bir mərtəbə sola sürüşdürülür ki, bu da çox yorucudur. 
1673-cü ildə görkəmli alman riyaziyyatçısı, filosofu, diplomatı Qotfrid Leybnis 
bu problemin çox orijinal həllini təklif etdi. O, arifmometr adlandırılan hesablama 
maşınında iki prinsipial təkmilləşdirməyə nail oldu. 
Birincisi, eyni bir ədədi təkrar-təkrar daxil etmək üçün o, pilləli (hər bir mərtəbə 
üçün  bir  pillə)  vallar  və  döndərmə  tutacağından  istifadə  etdi.  Tutacağı  bir  dövrə 
fırlatmaqla valdakı aralıq dişli çarxın mövqeyindən asılı olaraq verilmiş çevrə hissəsi 
qədər onun dönməsinə nail olmaq mümkündür.  
İkincisi,  ədədlərin  daxil  edilməsi  mexanizmini  Leybnis  hərəkət  edən  karetə 
yerləşdirdi ki, həmin karet vurmanın növbəti mərhələsində cəmləyiciyə nəzərən bir 
mərtəbə  sola  sürüşür  (arifmometrlərin  sonrakı  konstruksiyalarında  daxiletmə 
mexanizmini  hərəkətsizləşdirmək,  cəmləyicini  isə  karetdə  yerləşdirmək  daha 
əlverişli oldu, buna görə də cəmləyici sağa sürüşür). 
Beləliklə, vuruğu bir dəfə daxil etməklə onu dəfələrlə sürüşmə ilə sayğaca daxil 
etmək  olar.  Nəticədə  vurma  əməli  yerinə  yetirilmiş  olar.  Böləni  təkrar-təkrar 
bölünəndən  çıxmaqla  bölmə  əməli  də  analoji  qaydada  aparılır.  Bunun  üçün 
qurğunun tutacağını başqa tərəfə fırlatmaq lazımdır. 
  LAYİHƏ

---

 
 
189 
 
 
 
Layihəl
ər üç
ün 
yardımçı 
ma
teri
alla
r
 
Qotfrid Leybnis  
(1646–1716) 
 
 
Arifmometr 
 
 
Bebbicin analitik maşını. XVIII əsr hesablama texnikasının inkişafı baxımından 
o qədər də zəngin olmadı, ancaq XIX yüzilliyin başlanğıcında çox böyük bir texniki 
ixtira edildi. 1804-cü ildə fransız mexaniki Jan-Mari Jakkar (1752–1834) insanın 
iştirakı  olmadan  avtomatik  olaraq  naxışlı  parça  toxuyan  dəzgah  düzəltdi.  Dəzgah 
perfokartlarda olan proqram mexanizminin köməyi ilə idarə olunurdu.  
Jakkar dəzgahı texnikada inqilab etdi, çünki yeni texnoloji prinsipə – proqramlı 
idarəetmə prinsipinə əsaslanırdı. Tezliklə proqramla idarə olunan başqa avtomatlar 
da meydana çıxdı.  
Görkəmli ingilis alimi və ixtiraçısı Çarlz Bebbic ilk dəfə bu prinsipi hesablama 
qurğularına  tətbiq  etmək  ideyasını  irəli  sürdü.  1822-ci  ildə  o,  mürəkkəb  riyazi 
cədvəllərin  avtomatik  qurulması  üçün  Fərq  maşını  (Difference  engine)  adlanan 
qurğunun yaradılmasına başladı. Bu layihə üzərində 12 il çalışdıqdan sonra Bebbic 
ondan imtina etdi və Analitik maşın (Analytical engine) üzərində işləməyə başladı. 
Yeni maşın daha mürəkkəb idi və çeşidli məsələlərin həllinə imkan verəcəkdi. Hər 
bir  məsələ  üçün  komandaları  və  verilənləri  perfokartlar  vasitəsilə  daxil  etmək 
nəzərdə tutulurdu. Bebbic bütün qalan ömrünü bu arzusunun gerçəkləşdirilməsinə 
həsr  etsə  də,  buna  müvəffəq  ola  bilmədi.  Çünki  Bebbicin  ideyaları  zəmanəsini 
təxminən  100  il  qabaqlayırdı  və  dövrünün  texnoloji  imkanları  ilə  belə  bir  maşını 
düzəltmək mümkün deyildi. 
 
 
 
Analitik maşın və onun üçün perfokartlar 
 
 
Çarlz Bebbic 
(1791–1871) 
  LAYİHƏ

---

190 
 
 
 
 
K
OMPÜTERLƏRİN NƏSİLLƏRİ
 
 
Elektron hesablama maşınlarının meydana gəlməsi iki mühüm hadisə nəticəsində 
mümkün oldu: 
1.  Məlum oldu ki, informasiyanı da ədədlər və sözlər kimi, ikilik formada gös-
tərmək olar. Hər bir ədəd və söz 1 və  0-lardan ibarət ardıcıllıq şəklində təsvir olunur. 
2.  Ədəd və sözləri ikilik formada yadda saxlamağa imkan verən elektron qurğu-
lar ixtira olundu. 
Kompüterlərin  sonrakı  inkişafını,  ilk  növbədə,  elektronikanın  tərəqqisi 
müəyyənləşdirdi.  Bu  inkişafın  nəticəsi  olaraq  "kompüterlərin  nəsilləri"  termini 
meydana çıxdı. Hər yeni nəsil özündən əvvəlkindən element bazasının dəyişməsi və 
həll olunan məsələlər sinfinin önəmli dərəcədə genişlənməsi ilə fərqlənir. Praktikada 
kompüterlərin  müxtəlif  element  bazalarına  (radiolampalar,  tranzistorlar,  inteqral 
sxemlər) malik yalnız ilk üç nəslini ayırmaq mümkündür. Element bazasının sonrakı 
inkişafı yalnız sxem elementlərinin kiçilməsi və inteqrasiya dərəcəsinin artması  ilə 
əlamətdardır. 
Kompüterlərin  birinci  nəsli.  Birinci  nəsil  kompüterlərə  elektron  hesablama 
maşınları  (EHM)  deyirdilər.  Bu  nəslin  ilk  nümayəndəsi  ENIAC  (Electronic 
Numerical Integrator And Computer – elektron ədədi inteqrator və hesablayıcı) idi. 
1946-cı  ildə  ABŞ-da  yaradılmış  ENIAC-ın    sxemləri  elektron  lampalar  əsasında 
yaradılmışdı. ABŞ ordusunun sifarişi ilə Ballistik Tədqiqatlar Laboratoriyasında atəş 
cədvəllərini  hesablamaq  üçün  yaradılmış  ENIAC  ən  müxtəlif  məsələləri  həll  edə 
bilmək  üçün  yenidən  proqramlaşdırılabilən  ilk  genişmiqyaslı,  elektron,  rəqəmli 
kompüter  idi.  Kompüterin  arxitekturası  1943-cü  ildə  Pensilvaniya  Universitetinin 
alimləri Con Presper Ekert və Con Uilyam Moçli tərəfindən işlənib-hazırlanmışdı.  
 
 
ENIAC 
 
ENIAC-da  komponent  bazasının  əsası  kimi  vakuum  lampalarından  istifadə 
olunmuşdu. Kompleksə 17468 lampa, 7200 silisium diod, 1500 rele, 70000 rezistor 
və 10000 kondensator daxil idi. Onun işləməsi üçün 150 kilovat güc tələb olunurdu. 
B 
  LAYİHƏ

---