00i11az titul(1-7)

 
 
199 
 
 
 
Layihəl
ər üç
ün 
yardımçı 
ma
teri
alla
r
 
Aşağıdakı  şəkildə  triggerin  VƏYA–DEYİL  qapıları  vasitəsilə  gerçəkləşməsi  gös-
tərilib.   
 
 
 
Triggerin doğruluq cədvəli 
S 
R 
Q 
Q
 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
bitin saxlanması 
0                                          1 
1                                          0 
qadağandır  
 
Triggerin bu sxemindən və doğruluq cədvəlindən istifadə etməklə R və S giriş-
lərinin qiymətlərinin mümkün kombinasiyalarını təhlil edək.  
1.  Əgər triggerin girişinə S = "1", R = "0" verilərsə, yuxarıdakı qapının Q 
çıxışında "1" alınacaq. Bundan sonra aşağıdakı qapının girişində R = 
"0", 
Q və 
Q
 çıxışları isə uyğun olaraq "1" və "0" olacaq. 
2.  Eynilə S girişinə "0", R girişinə isə məntiqi "1" verildikdə 
Q
 çıxışında 
"1", Q çıxışında isə "0" alınacaq.  
3.  Əgər hər iki R və S girişinə məntiqi "0" verilərsə, onda 
Q və 
Q
 
çıxışlarının vəziyyəti dəyişməyəcək. 
4.  Hər iki R və S girişinə məntiqi "1" verilməsi birqiymətli olmayan 
nəticəyə səbəb ola bilər. Ona görə də giriş siqnallarının bu 
kombinasiyası qadağandır.    
Bir trigger ikilik kodun yalnız bir mərtəbəsini yadda saxlaya bildiyindən bir baytı 
saxlamaq üçün 8 trigger, 1 kilobaytı saxlamaq üçünsə 8
2
10
 = 8192
 sayda trigger 
lazımdır. Müasir yaddaş mikrosxemlərində milyonlarla trigger olur.   
Kompüterin daha bir vacib məntiqi elementi toplayıcıdır. Toplayıcı (adder) və 
ya  summator  ikilik  ədədlərin  toplanmasını  yerinə  yetirən  məntiqi  sxemdir.  Top-
layıcı, ilk növbədə, kompüterin hesab və məntiq qurğusunun (arithmetic and logic 
unit, ALU) mərkəzi bəndidir, ancaq ondan kompüterin başqa qurğularında da istifadə 
olunur. Toplayıcıların iki növü var: yarıtoplayıcı və tam toplayıcı. 
R
S
Q
Q
 
  LAYİHƏ

---

200 
 
 
 
Yarıtoplayıcının (half adder) iki girişi və iki çıxışı olur. Girişlərə toplanması 
lazım  olan  iki  bit  daxil  olur.  Çıxışlardan  biri  cəm,  o  biri  köçürmə  biti  üçündür. 
Yarıtoplayıcı  köçürmə  qiymətini  formalaşdırsa  da,  öncəki  toplama  əməlindən 
köçürmə bitini götürə bilməz. Köçürmə bitini nəzərə almaqla iki bitin toplanmasını 
tam toplayıcı yerinə yetirir. Kompüterdə bir yarıtoplayıcını və bir, yaxud bir neçə 
tam toplayıcını birləşdirməklə birdəfəyə 4 və ya daha artıq biti cəmləmək olar. 
 
Yarıtoplayıcının verdiyi nəticələr 
1-ci giriş 
2-ci giriş 
Cəm 
Köçürmə 
Qiymət 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
0 + 0 = 0, köçürmə yoxdur 
0 + 1 = 1, köçürmə yoxdur 
1 + 0 = 1, köçürmə yoxdur 
1 + 1 = 0, köçürmə 1
 
   
 
Tam  toplayıcının  (full  adder)  üç  girişi  var  ki,  onlara  da  üç  bit  daxil  olur: 
onlardan ikisi toplanan, üçüncüsü isə başqa mövqedən köçürmə bitidir. Toplayıcının 
iki çıxışı olur: cəm və köçürmə biti. Tam toplayıcılar yarıtoplayıcılarla (iki girişi olan 
sxem) birləşdirilsə, kompüterlər birdəfəyə dörd və ya daha artıq biti cəmləyə bilər. 
 
Tam toplayıcının verdiyi nəticələr 
1-ci 
giriş 
2-ci 
giriş 
Giriş 
köçürməsi 
Cəm 
Yekun 
köçürmə 
Qiymət 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
1 
0+0+0=0, köçürmə yoxdur 
0+1+0=1, köçürmə yoxdur 
1+0+0=1, köçürmə yoxdur 
1+1+0=0, köçürmə 1 
0+0+1=1, köçürmə yoxdur 
0+1+1=0, köçürmə 1 
1+0+1=0, köçürmə 1 
1+1+1=1, köçürmə 1 
 
VƏ,  VƏYA  və  DEYİL,  eləcə  də  trigger  və  summator  elektron  sxemlərinin 
köməyi  ilə  kompüterin  qurğularının  işini  təsvir  edən  istənilən  məntiqi  funksiyanı 
gerçəkləşdirmək mümkündür. 
 
 
  LAYİHƏ

---

 
 
201 
 
 
 
Layihəl
ər üç
ün 
yardımçı 
ma
teri
alla
r
 
 
M
ƏNTİQİ MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ
 
 
Çoxlu sayda çeşidli məntiqi məsələlər olsa da, onların həll yolları da az deyil. 
Ancaq məntiqi məsələlərin həlli üçün aşağdakı üç üsul daha geniş yayılıb: 
  məntiq cəbri vasitəsilə; 
  cədvəl; 
  mühakimələrin köməyi ilə.  
İndi bu üsullardan birincisi – məntiqi məsələlərin məntiq cəbri vasitəsilə həll 
üsulu ilə tanış olaq.  
Adətən, aşağıdakı həll sxemindən istifadə olunur: 
 
1.  Məsələnin şərti araşdırılır. 
2.  Məntiqi mülahizələr üçün işarələmə sistemi daxil edilir. 
3.  Məsələnin şərtindəki bütün mülahizələr arasındakı əlaqələri təsvir edən 
məntiqi düstur qurulur. 
4.  Bu məntiqi düsturun doğruluq qiymətləri müəyyən olunur. 
5.  Düsturun alınmış doğruluq qiymətlərindən verilmiş məntiqi 
mülahizələrin doğruluq qiymətləri müəyyənləşdirilir və onların da 
əsasında məsələnin həlli haqqında nəticə çıxarılır. 
 
Məsələ 1.
 
Bir macəra həvəskarı bort kompüteri (on-board computer) ilə təchiz 
olunmuş yaxtada dövr-aləm səyahətinə çıxdı. Kompüterin çox zaman 
üç blokunun (a, b, c) sıradan çıxması haqqında onu xəbərdar etdilər və 
əvəz etmək üçün zəruri detalları 
verdilər.  Məhz  hansı  blokun 
əvəz  ediləcəyini  idarəetmə  pa-
nelindəki  siqnal  lampalarına 
görə  bilmək  olar.  Lampalar  da 
üç ədəddir: x, y və z.
 
Nasaz bəndləri aşkarlamaq üçün təlimat 
belədir: 
1.  Əgər kompüterin, heç olmasa, bir 
bloku nasazdırsa, onda x, y, z 
lampalarından ən azı biri yanır. 
2.  Əgər a bloku nasazdırsa və c bloku sazdırsa, onda y lampası yanır.  
3.  Əgər c bloku nasazdırsa və b bloku sazdırsa, onda y lampası yanır, 
ancaq x lampası yanmır.    
4.  Əgər b bloku nasazdırsa və c bloku sazdırsa, onda x və y lampaları 
yanır, yaxud  x lampası yanmır. 
5.  Əgər x lampası yanırsa və bu zaman ya a bloku nasazdırsa, ya a, b, c 
bəndlərinin hər üçü sazdırsa, onda y lampası da yanır.   
Kompüter yolda sıradan çıxdı və idarəetmə panelində x lampası yandı.
 
Təlimatı 
diqqətlə  öyrənən  səyyah  kompüteri  təmir  edə  bildi.  Ancaq  bu  andan  başlayaraq 
səyahətin sonunadək onu həyəcan tərk etmədi. O, təlimatın nöqsanlı olduğunu və 
E 
  LAYİHƏ

---