03-Evliya Chelebiye Gore Guneybati Anadolu (Aydin, Denizli, Muyula)

33 
 
Süleyman’dan kaldığını söyler”.
157
Evliya’nın bahsettiği bu eserler eski Tral’da 
Jimnas, Agora, Odeon, Anfitiyatro, Stadyum gibi eski binaların bulunduğu bir 
alandır. Bu eserlerden geri kalan ve ayakta duran eserlere halk tarafından Üçgözler 
adı verilmiştir. Üçgözler hakkında birçok araştırma yapılmasına rağmen bunların ne 
maksatla yapıldığı tam olarak anlaşılamamıştır. Üçgözler M.S 2. yüzyıl içerisinde 
yapılmıştır, yüksekliği 20.30, genişlik 5, orta kemer 8, yan kemerlerinki ise 5 
metredir.
158
“Bütün dostlar ve arkadaşlar ile vedalaşıp kılavuzlar alıp şehrin batı 
tarafından bir saat bağlar içinde, daha sonra altı saat kuzeye dağlar ve taşlar içinde 
Sire Yaylağına ulaştık.”
159
Evliya böylece Aydın Güzelhisarı seyahatini 
tamamlamıştır.
II. Tire Kazası
Evliya Çelebi Aydın Güzelhisarı ziyaretini tamamladıktan sonra yanına 
kılavuzlar alarak Sire ve Balpınarı yaylalarında konaklayarak Tire’ye doğru yola 
çıkmış ve bir müddet sonra bu şehre ulaşmıştır.
Tire günümüzde İzmir İline bağlı bir İlçe merkezidir. Küçük Menderes 
vadisinin meydana getirdiği ovanın güney kenarında, Aydın dağlarından 
Gümedağı’nın kuzey eteğinde yer alır.
160
Seyyahımız ise Tire’yi Bursa’ya benzeterek
şehrin Kestane Dağı eteklerinde doğu batı yönünde uzandığını 
söylemektedir.
161
Evliya Tire’yi bir ticaret şehri
162
olarak tanımlar, şehrin civar 
şehirlerle bağlantılı yollara sahip olması şehre bu özelliği kazandırmıştır. Bu 
yollardan biri ovada kendisine rakip olan Ödemiş’e diğer taraftan idari-iktisadi bir 
merkez ve iskele olan İzmir’e bağlar. Bir dağ yoluda Tire gerisindeki Gümedağı 
belini aşıp Aydın’ın batısında Erbeyli hizasında Büyük Menderes ovasına iner ki, 
                                                           
157
 
Seyahatname, s.83
158
Gökbel-Şölen, a.g.e, s.51-52
159
Seyahatname, s.84
160
Darkot, “Tire”, İA, c.12/I, s.379
161
Seyahatname, s.86
162
Seyahatname, s.86

---

34 
 
bugün önemsiz bir patika durumunda olan yol, eskiden Güzelhisar (Aydın) ve Tire 
arasında kervanlar tarafından takib edilirdi.
163
Evliya kendi ifadesiyle Tire tarihçesi hakkında şu bilgileri verir. “Tire ismi 
Cemşid-i feridin kızlarından Sirye adındaki melikenin tahtı olduğu için Sire olarak 
adlandırıldığını fakat zamanla adı değişmiş ve Tire adını vermişlerdir”.
164
“Cemşid-i 
feridin kızlarından Sirye adındadaki melikenin tahtı idi, daha sonra 766 tarihinde 
Selçuklulardan Sultan Keykubâd Bin Keyhüsrev ümeralarından Aydın Bey oğlu İsa 
Şah fethetmiştir. Daha sonra Osmanlı Padişahı (…) nın tasarufuyla savaşsız 
alınmıştır.”
165
Evliya Çelebi arada şu olayı belirtmektedir; “Mısır’da Kahire’de ki 
kıtlık sırasında Tire halkının zahire yardımında bulunması sebebi ile onların hayır 
duası neticesinde şehrin gün be gün büyüdüğünü söyler.
166
Tire Şehri, Selçuklu 
Devleti’nin ve Saruhanlıların eski tahtıydı. Daha önce darphanesinde akçe kestirilip 
“Sultan Ahmed bin Mehmed Han, ızze nasrıhu duribe Sire” diye sikke tahrir olundu. 
Ben bu sikkeyi gördüm. Nerm-i halis ve sim-i halis derahim rayici vardır.”
167
Evliya’nın şehrin ismi ve tarihçesi hakkında verdiği bilgilerin çoğu ya halk arasında 
dolaşan hikayeler ya da kendisinin özellikle isimleri benzeterek veriği bilgilerdir.
Şimdiki Tire Arkadiapolis’in yerini almış, daha sonra buraya şehir manasına 
gelen Teira denilmiştir. Bizans devrinde buraya Tyrea ve Thyraia deniliyordu. 
Bizans İmparatorluğu zamanında XII. yüzyıldan itibaren Türk aşiretlerinin akınlarına 
maruz kaldı ve sonunda onların eline geçti.
168
Menteşe Beyliği eski Karia ile, Büyük 
Menderes boylarının bir kısmını işgal etmiş idi. 1280-1282 tarihleri arasında Aydın, 
Sultanhisar, gibi tahkimli şehirlerde Emir Menteşe tarafından alındı. Damadı Sasa 
Bey ise Magnesia, Priene, Ayasuluğ gibi şehirleri ele geçirdi.
169
Sasa Bey ve Aydın 
Oğlu Aydın İlinin fethini tamamladıktan sonra anlaşmazlığa düşmüşler ve Aydınoğlu 
Mehmed Bey tarafından Sasa Bey öldürülmüştür. Böylece bölge tamamen 
                                                           
163
Darkot, a.g.m, s.380
 
164
Seyahatname, s.85
165
Seyahatname, s.86
166
Seyahatname, s.86
167
Seyahatname, s.88
168
Darkot, a.g.m, s.380
169
Akın, a.g.e, s.17; Darkot, a.g.m, s.380

---

35 
 
Aydınoğullarının kontrolüne girmiştir.
170
Mehmed Bey, diğer Ortaçağ devletlerinde 
olduğu gibi hükmettiği yerleri hanedan üyeleri arasında paylaştırmış Tire yöresini de 
oğlu Süleyman Şâh’a vermiştir.
171
Tire’ye Birgi üzerinden gelen İbn-i Batuta burayı 
Birgi Sultanı’nın mülkü yani Aydınoğulları’nın elinde olduğunu belirtmiştir.
172
İbn-i 
Batuta Süleyman Şâh’ın kayın babası Menteşe Emiri Orhan Beğ’in yanında 
olduğunuda kaydetmiştir ki bu durum iki beylik arasında bir yakınlığın mevcut 
olduğunada ortaya koymaktadır.
173
Osmanlı hükumdarı Yıldım Bayezid 1390 yılında Aydın Beyliği topraklarına 
girdi. İsa Beğ hükümdara boyun eğerek kızınıda Bayezid’e verdi ve elinde yalnız 
Tire civarı kaldı; fakat bir müddet sonra ölünce burası da Osmanlılara geçti
174
XV. 
Yüzyıl başlarında meydana gelen Timur olayı ve Ankara Savaşı (1402), Yıldırım 
Bayezid’in esir düşmesi ve ordusunun dağılmasına neden oldu. Böylece Osmanlılar 
tarafından ele geçirilen bölgeler Timur’un eliyle yeniden eski sahiplerine verildi. Tire 
ve bölgeside Aydınoğlu Cüneyd Bey’e bırakıldı.
175
II. Murad devrinde Aydınoğulları 
Beyliğine son verildi (1426) böylece bölge yeniden Osmanlı hakimiyetine girdi.
176
Osmanlı Devleti döneminde Anadolu Eyaleti içerisinde Aydın Vilayeti’ne bağlı 
sancak merkezi durumuna gelmiştir.
177
1. İdari Yapı
Evliya Çelebi Tire’nin idari yapısı ve burada bulunan yöneticiler hakkında şu 
bilgileri vermektedir. “Anadolu Eyaleti’nde Aydın Sancağı Paşası’nın tahtıdır. 
Mamur ve şenlik bir livadır. Paşa’nın Padişah tarafından hass-ı humayunu sekiz yüz 
kırk yedi bin akçedir. Beş yüz asker ile elli bin kuruş hasıl olup sefere katılır.
178
Zeamet erbabı yirmi üçtür, tımar erbabı ise sekiz yüz kırk altıdır. Bunlar kanun üzere 
                                                           
170
Wittek, a.g.e, s.39-43-67; Akın, a.g.e, s.17; Darkot, a.g.m, s.380
171
Akın, a.g.e, s.31
172
Darkot, a.g.m, s.380
173
Akın, a.g.e, s.32
174
Darkot, a.g.m, s.380
175
Wittek, a.g.e, s.88
176
Darkot, a.g.m, s.380
177
Akın, a.g.e, s.87;  Darkot, a.g.m, s.380
178
Seyahatname, s.86

---