03-Evliya Chelebiye Gore Guneybati Anadolu (Aydin, Denizli, Muyula)

39 
 
Şehri’nden çoktur ve büyüktür. Ama Manisa’da selatin-i seleflerin ikişer minareli 
büyük camileri, imaretleri, han ve medreseleri çoktur. Gayet ma’mur büyük bir 
şehirdir. Osmanlı Devleti’nin ebedi mülküdür.
200
Bütün sokakları üstat mühendis 
satranç tahtası gibi düzenlemiştir. Baştanbaşa pak ve beyaz taş ile döşeli 
sokaklardır. Her sabah temizlenir zerre pislik kalmaz. Bütün sokakları kuzeyden iniş 
aşağıdır. Yukarıdan baksan sokaklar insan denizi gibi görünür.
201
Bu şehrin kıble 
tarafındaki evleri yedi bayır dere, tepe üzerinde kurulmuştur. Evler havadardır. Bir 
biri üzerine kat kat bahçeli evlerdir. Pencereleri doğuya kuzey tarafına Tire 
sahrasına bakan havadar insana ferahlık veren yerlerdir. Bütün hanedanlarda ve 
evlerde havuzlu su sebilleri vardır. Küçük büyük her evde bulunur. Zira bu şehir 
Kestane Dağı’nın eteğinde olduğundan evden eve su akar. Bu yüzden bu şehirde 
çeşme çoktur. Bu sebeple Bursa’ya benzer. Hafta pazarının olduğu gün sokaklar o 
kadar kalabalık olur ki aklı olan sokağa çıkmaz.”
202
Kara Kadı Mahallesi (Kasabası): Evliya Çelebi burayı Tire’ye bitişik bir 
kasaba olarak zikretmektedir, biz ise bitişik olmasından dolayı Tire’nin bir mahallesi 
olarak anlatmayı uygun gördük. Seyyahın ifadesine göre burası “camisi, hanı, 
imareti, mescidi, medresesi, çarşısı ve pazarı bulunan bir kasabadır. Evleri üç bin 
civarında kiremit örtülü cennet bahçesi gibi bahçelerle çevrili evlerdir. Tire şehri 
halkı burayı Karakadı semti olarak adlandırır.”
203
Karakadı semtinin bağ ve bahçeleri oldukça güzel olduğundan Evliya, Tire 
halkının buraya gelerek Hüseyin Baykara’dan fasıllar okuyup, uşşak makamında 
şarkılar söyleyip aşıkların ve dostların cilveleştiğini de belirtmektedir.
204
Yenice Mahallesi (Kasabası): Büyük şehrin batı tarafında yine Tire’ye bitişik 
olarak Yenice Kasabası’nın bulunduğunu ve buranın güzellik yönünden bir eşinin 
Kırım’da Bahçesaray’ın Aşlama, Kaçı Bağları olduğunu hatta buranın daha güzel 
olabileceğini ifade eden Evliya şu beydi söyler:
                                                           
200
Seyahatname, s.87
201
Seyahatname, s.88
202
Seyahatname, s.88
203
 Seyahatname, s.90
204
 Seyahatname, s.90

---

40 
 
Şenîden key buved mânend-i dîde (İşitmek nasıl görmek gibi olur? )
Evliya’ya göre “Yenice evleri lale ve gül bahçeleriyle çevrili oldukça süslü ikibin 
civarında kiremitle örtülü evlerdir. Ayrıca burada cami, medrese, han, hamam, 
mescid, mekteb, tekke, imaret ve çeşmeler bulunmaktadır.
205
Tire’nin mezarlıklarının 
da burada olduğunu yazan Evliya kadınların buraya gelerek Cuma günleri dilekte 
bulundunlarını belirtir, ayrıca Tireli kadınların oldukça namuslu olduklarını” da 
yazar.
206
b. Dini ve Sivil Yapılar 
 
Evliya toplum hayatının önemli bir parçası olan Tire’deki dini sivil yapılar 
hakkında önemli bilgiler vermektedir. Ona göre: “Bu şehir tamamı yüz kırk dört 
mihraptır. Otuz altısı mükellef selatin misal camilerdir.”
207
Yeni Camii, Çarşı içinde bulunan Yeni Camii diğerlerinden daha fazla 
cemaate sahiptir. Büyük kubbesi kurşunludur. Minaresi gayet ince ve uzundur. Taşra 
sofaları üzere somaki sütunlar üzerinde altı adet küçük kubbesi vardır, akşamları da 
cemaati olur.
208
Evliya’nın bu şekilde tarif ettiği cami günümüzde Kurtuluş 
Mahallesinde bulunmaktadır. H. 1076 – M. 1665 yılında Behram Kethüda tarafından 
yaptırılmıştır.
209
Tamamen kesme taşlardan yapılan cami, özellikle süslemeleri ve 
minberinin sanatsal değeriyle anlamlıdır.
210
Ulu Camii, daha önceden kiremitli imiş, daha sonra Birgili Derviş Ağa tamir 
ettirmiştir. Kubbesi değirmi yapılıp kurşun ile kaplanmıştır. Haremi yoktur, cadde 
üzerinde olduğundan yeri dardır ama taşra sofaları vardır. Minaresi camiinin 
solundadır, minare kapısının hemen solunda iki adam boyunda bir beyaz mermer 
üzerinde tarih şöyle yazılıdır:
                                                           
205
 Seyahatname, s.90
206
 Seyahatname, s.91
207
Seyahatname, s.86
208
Seyahatname, s.86
209
 Necmi Ülker, “Tire’de Osmanlı Dönemi Türk Kitâbeleri” Türk Kültüründe Tire, Haz. Mehmet 
Şeker, TDV Yayınları, 1994 Ankara, s.99 ; İnci Aslanoğlu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, ODTÜ 
Mimarlık Fakültesi 1978 Ankara, s.68 
210
 Armağan, Tüm Yönleriyle Tire II, s.51

---

41 
 
“Benâ hâze’l-camii’ş-şerif sultanu’l-Arab ve’l-Acem Keykubâd Bin 
Keyhüsrev Bin Kılıçarslan sene sitte ve sittin ve seb’i mie (766)”
Bu camiinin tamiri tarihi kıble kapısı üzerinde yaldızlanmış celi hat ile şöyle 
yazılmıştır:
İnayet erdi çün min indi Bâri
Edüp ta’mirini bir pir-i fani
Ana Derviş Ağa ham-nâm oluptur
Bilad içinde Birgi hem mekânı
Duası düşdü şeyhin ana tarih
Ana ta’mi eden emr-i ilahi
Sene 1088
Bu şehirde bundan daha ulu ve eski camii yoktur. Enden ve boydan yüz altmış 
ayaktır. Bir yan kapısı ve bir kıble kapısı vardır.
211
İlk yapılış tarihi kati olarak henüz tesbit edilememiş bu ibadethane Tire’nin 
en büyük camisidir.
212
Giriş kapısı üzerindeki XIX. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen 
tamir kitabesinin birinci satırında Büyük Cündi (Cüneyt) Bey tarafından ilk olarak 
inşa ettirildiği anlaşılmaktadır. Bu camiye eskiden Cündi Bey Camii denildiğini vakıf 
kayıtlarından öğreniyoruz. Evliya Çelebi’nin bahsettiği kitabeler ise günümüzde 
mevcut değildir.
213
XIII. yüzyılda Kılıçarslan’ın torunu Keykubad döneminde inşa 
edilmiş olabileceşi düşünülmektedir, halk arasında yaygın bir inanışa göre eser 
önceden kilise olup adı geçen hükümdarca camiye çevrilmiştir.
214
Yeni Mahalle 
semtinde bulunan camii önceleri üç kapılıymış ve Tire’nin en büyük camisi 
özelliğindedir.
215
Kara Kadı Camii, eski tarz küçük bir camiidir. Latif kubbesi kurşunludur. 
Üstat mühendis minareyi yivli inşa etmiştir. Çinilidir, benzeri bu diyarda yoktur. 
Ezan zamanı hoş Davudi sesli müezzin iman ehline ilan eder. Camiinin hareminde 
abdest havuzu var, bu sudan içen hayat bulur. Öyle şadırvanları var ki sanki yağmur 
gibi yağıp zemine rahmet saçar. Camii hareminin çevresinde dört tarafında medrese 
                                                           
211
Seyahatname, s.86
212
Ülker, a.g.m, s.105
213
Akın, a.g.e, s.113-114
214
 İnci Aslanoğlu, Tire Camileri ve Üç Mescit, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yay. 1978 Ankara, s.24
215
Armağan, Tüm Yönleriyle Tire II, s.54

---