0f11aztitul(1-7)

148 
 
4.1. ELEKTROMAQNİT ŞÜALANMASININ KVANT TƏBİƏTİ. FOTON  
 
 
Cisim üzərində mexaniki iş görüldükdə onun daxili enerjisi 
artır, cisim özü iş gördükdə isə onun daxili enerjisi azalır. 
 İstiliyin isti cisimdən (və ya cismin hissəsindən) soyuq cismə 
(və ya cismin hissəsinə) verilməsi prosesi istilikvermə adlanır.  
İstilikvermənin 3 növü var: istilikkeçirmə, şüalanma və konveksiya. Konveksiyada cismin 
hissələri arasında maddə və enerji daşınması baş verir. İstilikkeçirmə və şüalanma isə enerji 
daşınmasıdır.  
 Enerjinin cismin bir hissəsindən digər hissəsinə, yaxud bir-birinə toxunan bir cisimdən 
digərinə verilməsi prosesi istilikkeçirmə adlanır.
 
Bu zaman iki cismin temperaturları bəra-
bərləşdikdə deyilir ki, onlar arasında istilik tarazlığı yaranır.  
 Şüalanma – enerjinin bir cisimdən digərinə şüalar (görünən və ya görünməyən) vasitəsilə 
verilməsidir.
 
Yer planeti üçün ən böyük təbii şüalanma mənbəyi olan Günəş həm işıq, həm 
də istilik şüalandırır. 
Cisimdən  şüalanan  enerji  digər  cisimlərin  səthinə  çatdıqda  onun  bir  hissəsi  həmin  səth 
tərəfindən udulur, digər hissəsi isə əks olunur. Cisim şüalanan enerjini udduqda onun daxili 
enerjisi artır və o qızır. Tünd və açıqrəngli səthlər müxtəlif şüaudma qabiliyyətinə malikdir. 
Belə ki, tünd-qara rəngli səthlər enerji şüalarını daha yaxşı udur, açıqrəngli səthlər isə, ək-
sinə,  şüaları  daha  yaxşı  əks  etdirir.  Cisimlərin  şüalanması  və  şüaudması  onların  təşkil 
olunduqları atomun quruluşu ilə izah edilir. Atomun quruluşuna dair Rezerfordun təklif etdiyi 
planetar modelə görə, atomun mərkəzində müsbət yüklü nüvə yerləşir. Elektronlar isə nüvə 
ətrafında dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edir. Lakin bu model atomun davamlı mövcud olmasını 
izah edə bilmədi, çünki klassik fizikaya görə, dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edən elektron enerji 
şüalandırmalıdır. Bu halda elektron get-gedə aşağı orbitlərə keçməli və nəhayət, nüvə üzərinə 
düşməlidir – atomun varlığına son qoyulmalıdır. Əslində isə atom sistemi davamlı olaraq möv-
cuddur. Rezerfordun izah edə bilmədiyi bu çətin vəziyyətdən çıxış yolunu 1913-cü ildə dani-
markalı alim Nils Bor iki postulatı ilə göstərdi: 
Birinci postulat: atomlar yalnız hər birinə müəyyən enerji uyğun gələn xüsusi stasionar 
hallarda və ya kvant hallarında ola bilər. Stasionar halda atom elektromaqnit dalğaları 
şüalandırmır və udmur. 
İkinci postulat: atom böyük enerjili stasionar haldan kiçik enerjili stasionar hala keçdikdə 
şüalanma baş verir. Bu zaman elektron uzaq orbitdən nüvəyə yaxın orbitə keçir. Əksinə, 
atom enerji udduqda kiçik enerjili stasionar haldan böyük enerjili stasionar hala keçir. Bu 
zaman elektron nüvəyə yaxın orbitdən uzaq orbitə keçir.
 
 

 
Stəkana tökülən su ilk baxışdan kəsilməz formaya malikdir – o, şırnaq 
formasında axır və istənilən zaman bu axını dayandırmaq olur.  
Bəs şəkər tozu necə, o da kəsilməzdirmi? İlk 
baxışdan bəli, çünki onu da su kimi istənilən 
qədər  götürüb-boşaltmaq  olur.  Lakin  əgər 
ayrı-ayrı şəkər kristallarını qarışqalar yuvala-
rına daşıyırsa, bu halda şəkər tozu diskretdir, 
yəni  ayrı-ayrı  kiçik  hissələrdən  ibarətdir. 
Deməli, ixtiyari cisim verilmiş şəraitdən asılı 
olaraq  həm  kəsilməz,  həm  də  diskret  ola 
bilər. Əslində, hamı bilir ki, bütün cisimlər, o 
cümlədən su da diskretdir – atom və molekul-
lardan təşkil olunmuşdur. 
 Maraqlıdır, görə-
sən, şüalanma 
prosesi kəsilməzdir, 
yoxsa diskret? 
 
 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8, 9 və 10
 
  LAYİHƏ

---

149 
 
 
 
Plank fərziyyəsi. Alimlər maddə ilə şüalanma arasında istilik tarazlığı şərtlərini  araş-
dırdıqda nəzəriyyə ilə təcrübə arasında çox ciddi fərq aşkar etdilər. Belə ki, Maksvellin 
elektromaqnit  nəzəriyyəsinə  əsaslanan  hesablamalar  göstərdi  ki,  maddə  ilə  şüalanma 
arasında istilik tarazlığı yalnız mütləq sıfır temperaturunda (
−273℃-də) mövcud ola 
bilər. Bu o deməkdir ki, əgər cismin temperaturu mütləq sıfırdan yüksəkdirsə, o, mütləq 
sıfıra  qədər  soyuyanadək  öz  daxili  enerjisini  fasiləsiz  olaraq  elektromaqnit  sahəsinə 
verməlidir – elektromaqnit dalğası şüalandırmalıdır. Əgər belə olsa idi, kainatdakı bütün 
cisimlər, o  cümlədən Günəş çoxdan öz daxili  enerjisini elektromaqnit sahəsinə  verib 
−273℃-yə qədər soyumalı idi. 
Təcrübə isə təkzibedilməz dəlillərlə sübut etdi ki, maddə ilə şüalanma arasında 
istilik tarazlığı bütün temperaturlarda mövcuddur. Belə tarazlıq cismin elektromaq-
nit dalğası şüalandırması və udması nəticəsində yaranır. 
1900-cü ilin dekabrında alman alimi Maks Plank (1858–1947) “Almaniya Fizika 
Cəmiyyəti”ndə çıxış edərək irəli sürdüyü yeni fərziyyə ilə eksperimentə zidd olan 
nəzəriyyədə ciddi düzəliş etdi.  
Plank fərziyyəsi belədir: 

 Atomun elektromaqnit enerji şüalandırması kəsilməz deyil, diskret xarakter daşıyır. 
Şüalanma kvantlarla (lat. “quantum” – say, miqdar) – kiçik porsiyalarla baş verir.  
Kvantın (sonralar o, foton adlandırıldı) enerjisi şüalanma tezliyi ilə mütənasibdir: 
?????? = ℎ

.                                          (1) 
Pərlərin öz-özünə fırlanmasına səbəb 
nədir? 
Təchizat: Kruks radiometri – o, havası çıxa-
rılmış şüşə balondan ibarətdir. Balon iti uc-
luq üzərində sərbəst fırlana bilən 4 nazik və 
yüngül metal pərlə (lövhə ilə) təchiz edil-
mişdir 
(a)
. 
İşin gedişi: 
1. Radiometri sinifdə Günəş şüaları düşən 
pəncərədə yerləşdirin və baş verən hadi-
səni izləyin. 
2.  Radiometri  pəncərədən  kənarlaşdırıb 
Günəş  şüaları  düşməyən  masa  üzərində 
yerləşdirin  və  müşahidələrinizi  davam 
etdirin.  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Təcrübədə nə müşahidə etdiniz? 
 Araşdırmadan hansı nəticəyə gəlmək 
olar? 
(a) 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
  LAYİHƏ

---