57
• II fəsil •
İqlim və onun təsərrüfatda rolu
•
2
A
VROPANIN İQLİMİ
Avropa iqlimin daha dəqiq öyrənildiyi qitələrdən biridir. Bu qitədə fəlakətli hava
hadisələri tez-tez baş vermir, həmçinin belə hadisələrin miqyası planetimizin digər
hissələrinə nisbətən daha kiçikdir. Meteoroloji stansiyalarda kosmosdan müntəzəm
aparılan müşahidələr havanın dəqiq proqnozunu, fəlakətli hava hadisələrini qabaq-
cadan xəbər verməyə imkan verir, onlara uyğun olaraq tədbirlərin vaxtında görül-
məsinə şərait yaradır.
14
Atmosferin aşağı qatlarının fiziki vəziyyəti sinoptik xəritədə qeyd olunur. Sinoptik xəritə – müəyyən
olunmuş vaxtlarda meteoroloji stansiyaların müşahidə məlumatlarının rəqəmlər və simvollar
vasitəsilə göstərildiyi xəritədir. Hava xidmətində belə xəritələri gün ərzində bir neçə dəfə
hazırlayırlar. Onların təhlili havanın proqnozunu verməyə şərait yaradır.
Avropanın sinoptik xəritəsi
(fraqment)
(9 mart 2014-cü il, 18:00)
– izobarlar
AT – siklon
YT – antisiklon
– soyuq cəbhə
– isti cəbhə
– Sinoptik xəritəni fiziki xəritə ilə müqayisə edin və suallara сavab verin:
1. Ən alçaq atmosfer təzyiqi harada müşahidə edilir?
2. Ən yüksək atmosfer təzyiqi harada müşahidə edilir?
3. Hansı ölkələrin ərazisindən soyuq atmosfer cəbhəsi keçir?
4.
Xəritəyə görə, “Külək İslandiyadan Böyük Britaniyaya doğru əsir” ifadəsi doğrudurmu?”
Cavabı izah edin.
9 mart 2014-cü il
Qasırğalı siklon
Qərbi Avropada
tüğyan edir
Xəritə üzrə iş
B
u gün Skandinaviyanın şimalında güclü siklon, fırtı-
nalı külək və çox güclü yağışla müşayiət olunmuşdur. Kü-
ləyin sürəti 38 m/san-yə çatmışdır.
Siklon bir həftə bundan əvvəl Atlantik okeanının mərkə-
zində yaranmış və az sonra Avropanın şimal-qərbinə doğ-
ru istiqamət almışdır. Sabah siklonun Finlandiyaya daxil
olacağı gözlənilir.
58
Avropada iqlimin formalaşmasında müxtəlif amillər iştirak edir. Onlardan ən mü-
hüm olanı
coğrafi mövqedir.
Şimal yarımkürəsinin, əsasən, mülayim iqlim qurşa-
ğında, Atlantik okeanı sahilində yerləşən Qərbi Avropa ümumilikdə yumşaq iqlimlə
səciyyələnir. Avropada il ərzində günəş şüalarının düşmə bucağı kəskin dəyişdiyi
üçün fəsillər aydın nəzərə çarpır. Lakin ərazi dəniz sahilində yerləşdiyinə görə yay
və qış temperaturları arasındakı fərq azdır.
Avropanın iqlimində
hakim küləklərin rolu böyükdür. Mülayim iqlim qurşağında
daimi
qərb küləkləri əsir. Bu küləklər Atlantik okeanından Avropaya daxil olur və
qitəyə rütubətli dəniz hava kütlələri gətirir. Qitənin içərilərinə doğru irəlilədikcə
hava öz rütubətini itirir və yağıntıların miqdarı azalır.
Avropa
sahillərinin girintili-çıxıntılı, həmçinin dəniz və körfəzlərin quruya çox
daxil olması rütubətli dəniz hava kütlələrinin qitənin içəri hissələrinə qədər gəlib
çıxmasına səbəb olur. Bu isə Avropaya yağıntının daha çox düşməsi ilə nəticələnir.
Havanın rütubətlə doymasına Şimali Atlantik və Norveç
isti cərəyanları səbəb
olur. İsti cərəyanlar yalnız səth sularının buxarlanması nəticəsində rütubətin art-
masına deyil, həm də Avropada qış aylarında havanın temperaturunun yüksəlməsinə
səbəb olur. Ona görə də Şimali Avropada qışda havanın temperaturu Asiya və Şimali
Amerikanın eyni enliklərində yerləşən ərazilərindən xeyli yüksəkdir.
Avropa ölkələrini iqlim qurşaqlarına
uyğun olaraq
qruplaşdırın və cədvəli tamamlayın:
Arktik iqlim qurşağında Şimali Avropanın adaları yerləşir. Yalnız yayda tempe-
ratur 0°C-dən yuxarı olur.
Xəritə üzrə iş
1. Avropanın hansı hissəsində yağıntının miqdarı
daha azdır?
2. Qitənin hansı hissəsinə daha çox yağıntı düşür?
3. Qərbdən şərqə doğru hərəkət etdikcə yağıntının
miqdarı necə dəyişir?
4. Siyasi xəritədən və illik yağıntıların miqdarı
sxemindən istifadə edərək daha çox yağıntının
düşdüyü iki Avropa ölkəsini və bu ölkələrdə
yağıntının miqdarını müəyyən edin.
Xəritə üzrə iş
Avropada illik yağıntıların miqdarı (mm-lə)
İqlim qurşaqları
Ölkələr
Subtropik
Mülayim
Subarktik
Arktik
59
• II fəsil •
İqlim və onun təsərrüfatda rolu
•
2
Skandinaviyanın şimalını əhatə edən
subarktik qurşaqda yağıntılar fəsillər üzrə
qeyri-bərabər düşür. Yayda yağıntıların maksimum miqdarda düşməsi əraziyə daxil
olan mülayim dəniz hava kütlələri ilə əlaqədardır. Qışda arktik hava kütlələrinin da-
xil olması havanın soyuq və quru keçməsinə səbəb olur. Subarktik iqlim qurşağında
yerləşən Şimali Avropa ölkələrində ərazinin cəmi 2–8%-i kənd təsərrüfatında isti-
fadə olunur.
Mülayim qurşaq Avropanın böyük bir hissəsini tutur. Qitənin qərb hissəsi daha
rütubətli, şərqi isə nisbətən qurudur. Mülayim iqlim qurşağında hava şəraiti heyvan-
darlıq və bitkiçiliyin inkişafına imkan verir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin və onu tamamlayın. London və Moskvanın
temperatur qrafiklərini
müqayisə edərək hansı nəticəyə gəlmək olar?
London
Moskva
Ən isti ay
Ən isti ayın temperaturu
Ən
soyuq ay
Ən soyuq ayın temperaturu
İllik temperatur amplitudu
Müzakirə edin:
– Günəş enerjisinin qeyri-bərabər paylanması Avropada nə ilə nəticələnir?
Subtropik qurşaq Cənubi Avropanı əhatə edir. Bu ərazilərdə yay ayları isti və
quru olur, yağıntı, əsasən, ilin soyuq dövründə düşür. Cənubi Avropanın kənd təsər-
rüfatı iqlimə uyğunlaşmışdır. Bu regionda bitkiçilik heyvandarlıqdan daha üstündür.
Yay aylarında suvarma işləri aparılır. Cənubi Avropa zeytun, sitrus meyvələri, üzüm,
şəkər çuğunduru və s. əkinlərinə görə fərqlənir. Üzüm yığımında İtaliya, zeytun
yığımında isə İspaniya dünyada birinci yerdədir.
• Orta illik temperatur amplitudu ilin ən isti ayının orta temperaturu ilə ən soyuq ayının orta
temperaturu arasındakı fərqə deyilir.
– Temperaturun illik gedişi qrafiklərinə baxın, London və Moskva şəhərləri ücün orta illik
temperatur amplitudunu müəyyən edin.
– Qrafiklərin iki fərqli cəhətini göstərin. Suallara əsasən cədvəli tamamlayın:
Londonda temperaturun illik gedişi
(Qərbi Avropa)
Moskvada
temperaturun illik gedişi
(Şərqi Avropa)
Sxem üzrə iş