1 azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBİYƏSİ VƏ İdman akademiyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "müəl- lim"
- "cənab"
- "sən"
- "Siz", "siz, tələbə filankəsov"
- "xanım"
- "Xoş gəldin!" "Xoş gəldiniz!"
- 3. Üzrxahlıq söz və ifadələri: Bağışlayın; Üzr istəyirəm; Narahat etdiyimə görə üzr istəyirəm; Sizə zəhmət verdim;
391 idarə rəhbərliyinə) şamil edirlər. Müraciət olunanda "müəl- lim" sözü şəxsin adı ilə birlikdə işlədilir: Ramiz müəllim, Müslüm müəllim, Rövnəq müəllim, Nailə müəllimə və s. Hazırda məsul vəzifəli şəxslərə yaxın adamlarından fərqli ola- raq geniş ictimaiyyət "cənab" sözünü həmin şəxsin soyadı ilə birlikdə işlədir. Cənab Abdullayev, cənab Məmmədov, cə- nab səfir, cənab hakim, cənab nazir, cənab Misir müəllim, möhtərəm Şeyx həzrətləri və s. rəsmi məqamlarda geniş iş- ləklik qazanmışdır. Təkcə ölkə prezidentinə deyilən "möhtə- rəm İ.Əliyev cənabları" (cəm şəkildə) müraciət etiketi işləkdir. Hazırda xalqımızın səmimi şəkildə yaşa, qohumluğa, rəsmi münasibətlərə yanaşması nəticəsində əziz, hörmətli, çox hör- mətli, xüsusi hallarda möhtərəm sözləri üstünlük qazanır. Ailə qohumluğu olmayan adamlar bir-birinə "siz" deyə müraciət edirlər. Ailədə, yaxud bacı, qardaş əlaqələri olan adamlar yaş- dan və vəzifədən asılı olmayaraq bir-birinə "sən" deyə müra- ciət edirlər: - Ata, sən…; Əmi, səni atam çağırır; Dayı, anam
olmaqla, qalan hallarda "sən" forması məqbul sayılmır, xüsu- sən, vəzifəli və ya orta yaşdan yuxarı olan adamlara bu sözlə müraciət etdikdə onlar bunu özlərinə qarşı kiçiklik, hörmətsiz- lik sayır, nəzakətsizlik kimi qiymətləndirirlər. İctimai yerlərdə
rını da münasib saymaq olmaz. Müəllimlər şagird və tələbələrə eyni sözlərlə müraciət etməməlidirlər. Şagirdlərə oğlum,
məktəb tələbələrinə belə müraciət lazimi effekti vermir. Onlara "Siz", "siz, tələbə filankəsov" deyilərsə həm nəzakətli, həm də hörmətli olar. Valideyinlərin öz övladlarına, yaxınlarına, ərki çatdığı yeniyetmə qızlara qızım, gülüm, ceyranım, göyər-
392 çəkən söz və ifadələrlə müraciəti şərait və məqamından asılı olaraq münasib sayılmalıdır. Qadınlara yaşından asılı olmaya- raq "xanım", kişilərə isə sadəcə olaraq adından sonra "kişi" sözünü işlətmək məqbuldur. Əgər bu şəxslərin sənəti, peşəsi məlumdursa, adından sonra müəllim, həkim (doktor), bəzi məqamlarda addan əvvəl mühəndis, geoloq, fermer, həkim sözlərini işlətmək yerinə düşər. Bilmək lazımdır ki, etiket formaları ilk növbədə spesifik situasiya ilə bağlıdır. Görüş, günün hansı çağında salamlaşma, xudahafizləşmə, qonaq qəbulu zamanı işlədilən etiketlər situasiya haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Ümumiyyətlə, ziyalı, mədəni adamlar danışıqda səbirli və dözümlü olmağı məsləhət görürlər. Müasir dövrümüzdə mədə- ni danışıq etikası və müraciət qaydaları hər bir adamın həyatın- da başlıca davranış, adət halına keçməli, hər kəs təkcə ictimai yerlərdə, kollektivdə deyil, eləcə də həyatın bütün sahələrində- evdə, ailədə, küçədə, bazarda, nəqliyyatda və s. etik normalara, danışıq və yazı etikasına (bu, ilk növbədə bizim saysız-hesab- sız mətbuat orqanlarımıza, xüsusən, reket qəzetlərimizə aiddir) riayət etməli, kiminlə necə danışmaq, kimə necə müraciət etmək, kimdən necə yazmaq qaydalarını həmişə, hər yerdə yadda saxlamalı, gündəlik həyat devizinə çevirməlidir. Nitq etiketləri öz normaları daxilində inkişaf edir, təkmil- ləşir. Bugünkü gənc nəsil müraciət qaydalarına, müxtəlif xa- rakterli xəbərləri çatdırma, dinləmə, soruşma, cavab vermə və söhbətə qoşulma mədəniyyətinə dərindən yiyələnməlidir. Gənclər həmişəlik yadda saxlamalıdırlar ki, ünsiyyətə girmək, informasiya vermək və almaq nitq mədəniyyətinin, insanın ümumi mədəniyyətinin tərkib hissəsidir, bunları bilmək və riayət etmək hər bir şəxsin borcudur. Ünsiyyət müraciətlə başlanır, -deyirlər. Salamlaşmaq, xoş sözlərlə hal-əhval tutmaq, gülümsər sifətlə müraciət etmək insan mədəniyyətində ilkin şərtdir. Kimə, harada, necə müraciət etməyi hər kəs evdən, ailədən, bağçadan görüb, eşidib götürür. Xoş ünsiyyət, səmimi
393 münasibət yalnız mehribanlıq, qayğı və hörmət əsnasında mümkündür və bu da ilk tanışlıqdan başlamış birgə yaşayış, iş fəaliyyəti ilə, ümumiyyətlə, bütün ömrümüz boyu müraciət etiketləri ilə həmahəngdir. Ünsiyyət üslubu nitq fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini-müraciət etmə, tanışlıq, xudahafizləşmə, dərdinə şərik olma, xahiş etmə, təbrik etmə, dəvət etmə, rədd etmə, imtina etmə, kompliment demə və s. sahələri əhatə etməklə müraciət etiketlərini həmişə nəzərdə saxlayır. 1. Salamlaşma - Mədəni nitqin etiketlərindən olan salam- laşmada xalqımızın milli mentalitetinə uyğun hazır nitq mo- delləri insanlarda ünsiyyətin başlanğıcı kimi xoş ovqat yaradır, qarşılıqlı anlaşmaya, bir növ, körpü salır. Azərbaycanlılar qar- şılaşarkən əvvəlcə mütləq salam və ya salaməleyküm sözlə- rindən birini işlədir, ardınca günün hansı çağından asılı olaraq Sabahın (sabahınız) xeyir! Günortanız xeyir! Axşamınız xeyir! – ifadələrini işlədirlər. Müsahib elə həmin söz-ifadələrlə cavab verir. Yaşlılar cavabında Aqibətiniz xeyir! Hər vaxtınız xeyir! Ağ bəxt olasınız! - ifadələrini işlətməyə üstünlük ve- rirlər.
2. Sağollaşma - Yaşlılar "xudahafiz" sözünü, yeniyetmə- lər, gənclər salamat qalın! Sağ olun, Sağlıqla qalın! - ifadələ- rini, orta yaşlılar isə ailədən gələn adət üzrə bu kəlamlardan bi- rini seçirlər. Əgər sağollaşma mənzildə və ya birinin həyətində baş tutubsa, yola salan "Xoş gəldin!" "Xoş gəldiniz!" deyir, axşamdan xeyli keçmiş gedən şəxs "Gecəniz xeyrə qalsın!", ev sahibi - yola salan isə "Xeyrə qarşı!" ifadəsini işlədir. Bu nitq etiketləri yalnız üzbəüz görüşənlərə deyil, eləcə də tele- fonla danışanlara da aiddir.
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|