№2 Ma`ruza faktorial ekologiya. Ekologik

Ekologik omillarning klassifikatsiyasi 
Yer yuzida mavjudodlar ma’lum muhitda yashaydi. Ana shu muhitning organizmga 
ta’sir ko'rsatadigan alohida xususiyatlari 
Ekologik omillar 
deyiladi. . Ekologik 
omillarni ta`riflashda rus olimlari D.N.Kashkarov {1933}, V.V.Alyoxin {1950} 
xizmatlari katta. Ekologik omillar turlicha ta’sir qiiadi. Ayrim organizm uchun 
foydali va mavjudotning yashab qolishiga va ko'payishiga imkon bersa, agar 
omil organizm uchun zararli bo'lsa tirik organizmning yashab qolishi 
ko'payishiga to'sqinlik qiiadi. Tabiiy muhitda uchraydigan omillarni quyidagi 
uchta asosiy ekologik guruhga ajratish mumkin: 

Abiotik

 biotik

antropogen omillar.

1. Abiotik omillar – organizmlarga ta'sir qiladigan anorganik muhitning 
kompleks omillaridir. Bu kimyoviy (atmosfera, suv, tuproq va loyqa), fizik yoki 
iqlim (harorat, bosim, yorug'lik, namlik, yog'in, shamol) omillariga bo'lishi 
mumkin. Yer yuzasining tuzilishi (relefi), geologik va iqlim omillari (geomagnit 
maydoni), kosmik nurlar, radiaktivlik), abiotik omillarning xilma-xilligi, turli 
tabiiy ofatlar (bo'ron, suv bosishi, erning silkinishi, qo'rg'oqchilik) va ularning 
tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi va muhitga moslashishida katta 
ahamiyatga ega. 

---

Ekologik omillar 

---


Abiotik (yunoncha ,,a
‟‟
- inkor, ,,bios
‟
– hayot ) omillar – notirik tabiat 
elementlari: iqlim (harorat, yorug
‟
lik, namlik, havo, tuproq, relefdir). Ayni 
joydagi o
‟
simliklarning turi unga bog
‟
liq bo
‟
ladi. U o
‟
z navbatida hayvonat 
olami va turkumlar qiyofasini belgilaydi. Iqlim qator omillardan yuzaga keladi. 
Abiotik omillar - organizmlarga ta
‟
sir qiladigan noorganik muhitning majmua 
omillaridir. Bu omillarni kimyoviy (atmosferaning tarkibi, suvning sho
‟
rligi, 
tuproqning tarkibi, loyqaning kimyoviy tarkibi), fizikaviy yoki iqlim (harorat, 
bosim, yorug
‟
lik, namlik, shamol) omillariga bo
‟
lish mumkin. Yer yuzasining 
tuzilishi (relef), geologik va klimatik, abiotik omillarning xilma-xilligi tirik 
organizmlarning tarixiy rivojlanishi, muhitga moslashishida katta ahamiyatga 
ega bo
‟
lgan.

Abiotik omillar organizmlarga to
‟
g
‟
ridan-to
‟
g
‟
ri bevosita va bilvosita ta
‟
sir 
qiladi. Masalan, muhit harorati o
‟
simlik va hayvonlarga bevosita ta
‟
sir qilib, 
ular tanasidagi issiqlik balansi, fiziologik jarayonlar o
‟
tishini o
‟
zgartiradi. Lekin 
abiotik omildan yorug
‟
lik o
‟
simlikka to
‟
g
‟
ridan-to
‟
g
‟
ri ta
‟
sir qilib , ular 
tanasida biomassa hosil bo
‟
lishiga olib keladi, shu biomassa (yem-xashak, 
ozuqa) orqali hayvonlarning hayot-faoliyatiga ta
‟
sir ham qiladi. Turli organizm 
ekologik omillarga turlicha moslashgan. Ba
‟
zilari kuchli yorug
‟
lik va past 
haroratga o
‟
rgangan. Shuning uchun ham organizmlar turli muhitda uchraydigan 
mikroorganizmlar, o
‟
simlik va hayvonlar turli miqdorda ekologik omillarni 
qabul qiladi. Undan ortiq yoki kam miqdordagi omillarning ta
‟
siri 
organizmlarning hayot-faoliyatining pasayishiga olib keladi.